محمدحسین کریمی‌پور

کشاورزی ایران در سال‌های بعد از انقلاب هیچ‌گاه به اندازه امروز متاثر از عوامل راهبردی محیطی نبوده است. تغییرات ژرف در بازار جهانی کشاورزی و غذا در کنار وقوع انواع ناملایمات جوی وضع ویژه‌ای را سبب شده است.

تغییر معادلات کشاورزی و غذا در دنیا

رشد اقتصادهای نوظهور بالاخص چین و هند سبب افزایش چشمگیر اعضای طبقه متوسط و در نتیجه افزایش شدید تقاضا برای غذا شده است. میزان متوسط مصرف گوشت در چین در سال ۱۹۸۵ تنها ۲۰kg بود. این میزان امروز با ۱۵۰درصد افزایش به ۵۰kg رسیده است.

از سوی دیگر رویکرد غرب به سوی تولید سوخت گیاهی، تقاضای مصرف بزرگی ایجاد کرده که با رشد بالایی در حال گسترش است. در سال ۲۰۰۷ یک‌سوم محصولات ذرت آمریکا صرف تولید سوخت گیاهی شد. افزایش چشمگیر ناملایمات جوی از توفان و گردباد تا خشکسالی و سرمازدگی در سطح کره خاکی که نتیجه تغییرات اساسی رژیم جهانی آب و هوا است نیز بر تولید کشاورزی دنیا تاثیر منفی داشته است.

افزایش شدید قیمت نفت نیز سبب بالا رفتن هزینه تولید و حمل‌ونقل شده است. «عصر غذای ارزان» که پس از جنگ جهانی آغاز شده بود و در چهار دهه گذشته بر جهان حاکم بود، بدون تردید پایان یافته است. قیمت گندم در طول یکسال دو برابر شده است و برنج نیز افزایش ۴۰درصدی قیمت را تجربه می‌کند. شورش‌های اجتماعی در اعتراض به گرانی غذا جهان را از هائیتی تا مصر فرا گرفته است. این روند افزایش قیمت همچنان ادامه خواهد داشت.

سال سیاه تولید کشاورزی ایران

ساختار اقتصاد کلان در سال‌های اخیر جاذبه تولید را کاهش داده است. هرج و مرج در سیستم تامین منابع، تورم لجام‌گسیخته، بی‌ثباتی اقتصادی، کنترل دستوری قیمت‌ها و انفجار نقدینگی فضایی را به وجود آورده که فعالیت‌های کاذبی چون زمین بازی از سود تضمینی و ریسک کمتری برخوردار و فعالیت‌های تولیدی بی‌فروغ و پر خطر جلوه می‌کند. کشاورزی نیز از این روند کلی مستثنی نبوده و جاذبه سرمایه‌گذاری در این بخش کاهش چشمگیری دارد.

اما امسال بلایای طبیعی نیز به تولید کشاورزی هجوم آورده‌اند. در بسیاری از استان‌ها میزان نزولات کمتر از نصف میزان معمول بوده و خشکسالی شدید حاکم است. در برخی نواحی مثل اصفهان، فارس، خراسان، کرمانشاه، کردستان و کرمان وضع بسیار بحرانی است.

از سوی دیگر دمای کمینه زمستان به طور بی‌سابقه‌ای کاهش داشته و بالاخص به باغات خسارات سنگینی وارد کرده است.

این سرمازدگی زمستانه در برخی مناطق نه تنها محصولات سال آتی، بلکه کل درختان را نابود کرده است. از سوی دیگر با افت شدید دما در نیمه اول فروردین، سرمازدگی بهاره در برخی استان‌های باغ‌خیز محصولات آتی را متاثر کرده است. به طور مثال سرمازدگی فروردین حداقل ثلث محصول پسته را از بین برده است.

کشاورزی ایران در سال‌های پس از انقلاب هیچ گاه با چنین ترکیب مرگباری از ناملایمات روبه‌رو نبود.

پیش‌بینی کاهش تولید در اقلام اساسی مانند غلات و برنج و افت شدید تولیدات باغی کار مشکلی نیست.

چه باید کرد؟

اول آن که بخش تولید باید با جدیت به افزایش بهره‌وری متمایل شود. دولت نیز باید تسهیلات لازم را برای این منظور به عنوان یک سرمایه‌گذاری ضروری ملی و نه با نگاه تامین معمول تسهیلات مدنظر قرار دهد.

به عنوان یک نمونه در کشور کم آب ما و در جهانی که روز به روز تامین غذا وزن بیشتری در امنیت ملی پیدا می‌کند، وجود واحدهای زراعی با راندمان آبیاری ۲۰ تا ۲۵درصد ضربه به منافع ملی است.

آرزوی راهبردی افزایش تولید ۱۱۰میلیون تنی کشور در افق چشم‌انداز به ۲۰۰میلیون تن دور از دسترس نیست؛ به شرط آن که به طور هدفمندی اصلاح مدیریت و افزایش بهره‌وری مدنظر باشد.

دوم‌ آن که تامین چتر حمایت غذایی برای اقشار متوسط جامعه ضروری است؛ اما نباید این مهم از جیب تولید کننده تامین شود. مثلا تعیین قیمت خرید تضمینی ۲۸۰ تومان برای گندم در حالی که قیمت آن در کشورهای همسایه بیش از ۴۵۰ تومان است، منطقی نیست.

یا فشار برای حفظ قیمت لبنیات در شرایطی که قیمت نهادها و هزینه تولید افزایش چشمگیری داشته قابل دفاع نمی‌باشد.

بگذارید کشاورز محصول خود را به قیمت جهانی عرضه کند. حمایت از مصرف کننده را از محل تامین یارانه‌های هدفمند دولتی سامان دهید.

از آن که کشاورز سود ببرد و جاذبه تولید کشاورزی رونق بگیرد وحشت نکنید. تعیین دستوری قیمت‌ها و فشار بر واحدهای تولیدی برای حفظ قیمت‌های قدیم در میان مدت به کاهش تولید و ایجاد بحران می‌انجامد.

سوم آن که ضربه بلایای طبیعی در سال‌جاری به کشاورزی ایران بیش از حد طاقت این بخش است.

اعتبارات معمول هم برای بازسازی توان تولید کافی نیست. دولت باید با درک شرایط ویژه و حساس واحدهای تولیدی کشاورزی «بسته حمایتی» خاصی را برای بازسازی باغات و جبران خسارت سرمازدگی و خشکسالی طراحی کند.

کشاورزی ایران به اصلاح ساختاری پارادایم ملی نیازمند است.

* رییس کمیسیون کشاورزی و صنایع تبدیلی اتاق ایران