ابوالفضل شامانی
کارشناس کمیسیون مبارزه با قاچاق کالا و ارز استان البرز

مصرف در شکل نهایی خود به‌عنوان هدف تولید و توزیع مطرح است که تغییرات آنها تاثیر قابل توجهی بر دیگر متغیرهای کلان اقتصادی از قبل «سطح تولید»،«پس‌انداز»، «اشتغال»، «بیکاری» و«تورم» باقی خواهد گذاشت. از سوی دیگر، عامل دیگری در شکل‌گیری الگوی مصرف در جوامع دخالت داشته که مهم‌ترین آنها فرهنگ است.

مولفه‌های اصلی مصرف یعنی سطح مصرف، ترکیب کالاهای مصرفی و چگونگی مصرف، در بستر فرهنگ جامعه شکل می‌گیرد و قواعد ادیان مختلف حاکم بر مصرف خصوصا اسلام نیز هر سه مولفه را تحت تاثیر قرار می‌دهد. الگوی مصرف جامعه ما با الگوی تولید داخلی و الگوی مطلوب مصرف نسبت به استانداردهای جهانی و همچنین از دیدگاه دینی فاصله بسیار دارد، چراکه وضع موجود و وضع مطلوب ریشه‌های فرهنگی دارند و با ابزارهای اقتصادی صرف، نمی‌توان در آن، تحول اساسی پدید آورد و تغییرهای بلندمدت آن به‌طور اساسی تحت تاثیر تغییر در مولفه‌های فرهنگی مرتبط با آن است.

به اعتقاد بسیاری از اندیشمندان در عصر حاضر، مهم‌ترین عامل در شکل‌گیری فرهنگ مصرف، تبلیغات است. به واقع تبلیغات عاملی تعیین‌کننده و اثرگذار در فرهنگ مصرف یک جامعه است. خیلی‌ها بر این باورند که تبلیغات بر نگرش افراد تاثیر می‌گذارد، در صورتی که تبلیغات و هنر درست تبلیغ کردن بر مولفه ذائقه (امیال افراد) اثر‌گذار است. در بحث تهاجم فرهنگی در کشورها یکی از دروازه‌های مهم هجوم فرهنگی بیگانه، شبکه‌های متعدد تبلیغاتی است که با شگردهای مختلف در تمامی ساعات شبانه‌روز خود را در معرض دید جهانیان قرار می‌دهند. شرکت‌ها و موسسات تولیدی نیز از این قاعده مستثنی نیستند و از هر فرصتی برای تبلیغ تولیدات خود بهره می‌برند. در ایران نیز به علت تغییر در الگوی مصرف جامعه، بالا بودن نیاز بازار به کالای ارزان و از همه مهم‌تر مد روز و عدم پاسخگویی تولیدات داخلی به نیاز جامعه با دو ویژگی بیان شده، زمینه‌ سوءاستفاده عده‌ای را فراهم می‌آورد تا به واردات قاچاق یا تهیه کالاها با نشان‌های تجاری جعلی، تولید نشان‌های تقلبی و... بپردازند.

برای درک موضوع، بهتر است که ابتدا تعریفی از قاچاق بیان شود که تعاریف متعددی در رابطه با قاچاق ارائه شده که در این نوشتار به آن خواهیم پرداخت. تعریف قاچاق در قانون مبارزه با قاچاق کالا وارز به هر فعل یا ترک فعلی گفته می‌شود که موجب نقض تشریفات قانونی مربوط به ورود و خروج کالا و ارز شود و براساس این قانون یا سایر قوانین، قاچاق محسوب و برای آن مجازات تعیین شده باشد، در مبادی ورودی یا هر نقطه از کشور حتی محل عرضه آن در بازار داخلی کشف شود.

کالاهای قاچاق همان‌گونه که در تعاریف بیان شده عموما از مبادی غیررسمی و به‌صورت غیرکارشناسی شده از منظر کیفیت، اصالت و در یک کلام استاندارد وارد کشور می‌شوند. از همین‌رو استفاده از این کالاها دارای پیامدهای بسیاری است. اما سوال مهم این است که با وجود این خسارات و خطرات فراوان چرا مقابله جدی با قاچاق کالا انجام نمی‌شود، یا اینکه چرا مصرف‌کننده، اقدام به خرید کالای قاچاق می‌کند. در پاسخ به این سوالات باید گفت؛ مقابله با قاچاق کالا و ارز از طریق دو روش «پیشگیری» و «مقابله» امکان‌پذیر است. در بحث مقابله بیشتر نیازمند اقداماتی از قبیل تدوین و اصلاح قوانین مبارزه با قاچاق کالا و ارز، رفع موانع همکاری دستگاه‌ها، استفاده از فناوری‌ها وتجهیزات سخت‌افزاری نوین، اشراف اطلاعاتی، سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی هماهنگی و نظارت و... هستیم. اما در بحث پیشگیری می‌توان اصلی‌ترین و مهم ترین عامل را تغییر دیدگاه و نگرش جامعه در موضوع قاچاق کالا و ارز دانست. به عبارتی آگاهی بخشیدن، معرفی، تبیین آثار و تبعات مخرب و زیانبار قاچاق کالا و ارز بر اقتصاد یک کشور در افکار عمومی خود باعث کاهش میل به خرید کالاهای قاچاق در کشور می‌گردد و این به معنای کاهش سود و نبود صرفه برای قاچاقچیان است. از سوی دیگر، مهم‌ترین اقدام در این زمینه اقداماتی است که به کنترل و مدیریت تقاضا برای پرهیز از خرید کالای قاچاق و خرید کالای مشابه تولید داخل با کیفیت مطلوب منجر شود.

در علم بازاریابی یکی از روش‌های توصیه شده در تبلیغ کالا، تبلیغ سینه به سینه است. تقریبا نیمی از مصرف‌کنندگان نشان کالاهای مورد علاقه‌ خود را به‌صورت زبانی در گفت‌وگوهای روزانه‌ معرفی می‌کنند. استفاده تبلیغاتی از رسانه‌ها در حال افزایش و محیط‌ها و بسترهای آن در حال رشد است، اما هنوز آنچه کالا یا خدمات را محبوب می‌کند همان تبلیغات زبانی افراد یا تبلیغات سینه به سینه است. از همین نگاه بهترین روش در حوزه سلبی مبارزه با قاچاق کالا نشان دادن واقعیت آثار و تبعات مخرب و زیانبار استفاده از کالاهای قاچاق مانند پوشاک و منسوجات، کالاهای بهداشتی و آرایشی، کیف وکفش، اسباب بازی، دارو، مکمل‌های غذایی، رژیمی و ورزشی، کالای دخانی و... است. افراد یک جامعه همان‌گونه که تجربه استفاده از یک کالای خوب را تبلیغ می‌کنند، در گفت‌وگوهای روزانه خود نیز یک کالای غیرمطلوب و بی‌کیفیت را نیز به یکدیگر انتقال و هشدار می‌دهند. مهم‌ترین نکته در این بحث آن است که این اطلاعات در وهله نخست از صحت برخوردار بوده و مورد تایید مراجع علمی و آزمایشگاهی قرار گرفته باشد. در گام بعدی هر کالا متناسب با ویژگی‌های جامعه مصرف، هوشمندانه و با استفاده از بهترین رسانه و زیباترین روش در زمان مطلوب معرفی شوند.