محمد علیخانی

امروزه مالکیت فکری (Inteletual property) و تجارت الکترونیک (E-commerce) رابطه‌ای تنگاتنگ دارند، چرا که یکی از عرصه‌های مهمی که می‌توان آثار فکری مثل آثار چاپی، موسیقی، فیلم، خدمات و کالاهای غیرمادی را ارائه کرد، شبکه جهانی اینترنت است. اینترنت می‌تواند به عنوان یک ماشین کپی و تکثیر بسیار بزرگ مورد سوءاستفاده قرار گیرد. بنابراین، به حقوق پدیدآورندگان این آثار می‌تواند از این طریق خدشه وارد شود. یکی از شاخه‌های مهم حقوق مالکیت فکری، حق مولف، مصنف یا پدید‌آورنده اثر یا همان (copyright) است که اکثریت قریب به اتفاق کشورها آن را به رسمیت شناخته‌اند. منظور از آن حق انحصاری است که پدیدآورنده اثر ادبی (مثل کتاب، شعر، نمایشنامه و...)، هنری (مثل فیلم، طراحی، نقاشی و...) و یا نرم‌افزارهای رایانه‌ای نسبت به استفاده از اثر خود دارد. انحصاری بودن این حق بدین معنی است که دیگران نمی‌توانند بدون اجازه پدید آورنده اثر، آن را پخش، عرضه، اجرا و یا بهره‌برداری کنند. در صورت نقض این حقوق، بسته به مورد، امکان طرح دعوای مدنی (و گرفتن خسارت) یا کیفری وجود دارد. مدت حمایت از این آثار، در کشورهای مختلف متفاوت است. این مدت در انگلستان تا ۷۰سال، در کنوانسیون‌های بین‌المللی تا ۵۰سال و در ایران تا ۳۰سال پس از مرگ پدیدآورنده اثر است. در سطح بین‌المللی، کنوانسیون‌هایی برای حمایت از این آثار وجود دارد، مثل کنوانسیون ۱۸۸۶ برن و موافقتنامه جنبه‌های تجاری حقوق مالکیت فکری (TRIPS) که جزو لاینفک پیوستن به سازمان تجارت جهانی (W.T.O) است. این‌گونه آثار برخلاف اختراعات، نیاز به ثبت در مراکز ثبت ندارند. در ایران هم طرح‌هایی در حال بررسی در مجلس شورای اسلامی است، اما صرف‌نظر از آن، ۳قانون در این رابطه داریم: یکی قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان مصوب سال ۱۳۴۸، قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان آثار صوتی و تصویری مصوب سال ۱۳۵۲ و نهایتا قانون حمایت از پدید‌آورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای مصوب سال ۱۳۷۹.

در فضای مجازی یا اینترنتی همانند دنیای واقعی، مولف یا دارنده آثار دیجیتالی مثل تصاویر، موسیقی، نرم‌افزار و مطالب نوشته شده، امکان باز تولید اثر خود را به راحتی دارد و هر کپی برابر اصل آن محسوب می‌شود. این از ماهیت انعطاف‌پذیر این محیط نشات می‌گیرد که می‌تواند به ضرر دارندگان این آثار هم تمام شود. به هر حال، مجازی بودن فضا موجب نمی‌شود که این آثار مورد حمایت Copyright قرار نگیرند.