بازار دیجیتال- بی‌راه نیست اگر بگوییم تغییر و تحولات در دنیای محصولات دیجیتالی همانند سرعت نور شده است. هنوز یک دستگاه الکترونیکی وارد بازار نشده که روز بعد صحبت از ورود یک محصول پیشرفته دیگر می‌شود. ما انسان‌ها هم که همیشه شیفته امتحان کردن ابزارهای جدید هستیم. بنابراین هر از چندگاهی هم به واسطه این نوآوری‌های دیجیتالی وسوسه می‌شویم تا نسخه‌های جدیدتری از یک دستگاه تکنولوژیک را امتحان کنیم. اما شاید آنچه در این میان توجه‌مان را به خود جلب می‌کند، این موضوع است که باید با آن وسایل قبلی چه کنیم. برخی از ما شاید این وسایل را که آنچنان هم به نظر کهنه نمی‌رسد در گوشه‌ای از انباری خود بگذاریم و شاید هم آن را همانند دیگر زباله‌های خود راهی سطل آشغال کنیم. در حالی که دفع و جمع‌آوری زباله‌های الکترونیکی در کشور ما یک بحث ناآشنا و جدید محسوب می‌شود، اما در اکثر کشورهای پیشرفته دنیا جمع‌آوری زباله‌های الکترونیکی به صورت قانونمند و به طور جدی جمع‌آوری می‌شود.

سرنوشت مبهم زباله‌الکترونیکی در ایران

عمر کوتاه تجهیزات کامپیوتری از یک طرف و تنوع طلبی مردم به استفاده از تجهیزات الکترونیکی جدید سبب شده است که رفته‌رفته بحث زباله‌های الکترونیکی به مشکل بزرگ دنیا تبدیل شود؛ مشکلی که کشورهای پیشرفته و بزرگ برای آن راه‌حلی یافته‌اند و با تصویب قانون خاص مربوط به آن و موظف شناساندن تولیدکنندگان به بازیافت محصولات تولید شده خود این مشکل را تا حدودی حل کرده‌اند. قانون زباله‌های تجهیزات الکترونیکی و الکتریکی (weee) بازیافت زباله‌های الکترونیکی به میزان چهار کیلوگرم به ازای هر نفر را الزامی می‌کند. به موجب این قانون تولیدکنندگان موظفند بودجه طرح‌های بازیافت را تامین کنند و خرده فروشان خدمات بازپس‌گیری را در اختیار مشتریان قرار دهند. سالانه نزدیک به ۵۰ میلیون تن زباله الکترونیکی در جهان تولید می‌شود.

بحث بازیافت زباله‌های الکترونیکی در دنیا به صورت جدی شروع شده است، اما در کشور ما این موضوع هنوز به طور جدی پیگیری نمی‌شود و طرح‌های داده شده نیز تنها در حد یک پیشنهاد باقی مانده است.

وقتی صحبت از سرنوشت زباله‌های الکترونیکی می‌شود در ابتدا باید به دنبال متولی این زباله‌ها بود. به اعتقاد بسیاری از فعالان حوزه آی‌تی بررسی وضعیت زباله‌های الکترونیکی به عهده وزارت صنعت،معدن و تجارت است، اما متاسفانه تلاش یک ماهه ما برای ارتباط با این وزارتخانه و دریافت اطلاعاتی در خصوص پروژه دفع زباله‌های الکترونیکی بی‌نتیجه ماند. عاقبت مسوول دفتر محمدصادق مفتح، قائم‌مقام وزیر صنعت، معدن و تجارت در پاسخ به این سوال که در حال حاضر وضعیت پروژه دفع زباله‌های الکترونیکی در چه مرحله‌ای است، گفت: بعد از ادغام این وزارتخانه با وزارت بازرگانی، بررسی و تحقیق پروژه زباله‌های الکترونیکی دیگر ربطی به وزارت صنعت معدن و تجارت ندارد.اما محمود لیایی، رییس پیشین مرکز فناوری اطلاعات وزارت صنعت، معدن و تجارت و مشاوره فعلی وزارت ارتباطات در این خصوص می‌گوید: «زمان حضورم در وزارتخانه به عنوان اولین نفر، پروژه دفع زباله‌های الکترونیکی را مورد پیگیری قرار دادم. بعد از دو سال، طی جلسه‌هایی که داشتیم یک آیین‌نامه در این خصوص تهیه شد و این آیین‌نامه در کمیسیون زیربنایی مجلس هم مورد تصویب قرار گرفت.»او در ادامه می‌افزاید: «اجرای این آیین‌نامه به عهده بخش فناوری اطلاعات سازمان محیط زیست گذاشته شد. البته انجام این کار، اولویت وزارتخانه نبود، به همین علت تنها کاری که بعد از آن به عهده گرفتیم این بود که اعلام کردیم هرکسی بخواهد در این زمینه سرمایه‌گذاری کند، می‌تواند از تسهیلاتی که وزارت صنایع و معادن برای تولیدکنندگان در نظر گرفته است، استفاده کند.» وی اظهار می‌کند که بعد از این مراحل متاسفانه کسی این طرح را پیگیری نکرده‌است.

اما به جز فعالیت‌هایی که قرار بود وزارت صنایع و معادن سابق انجام دهد، در این خصوص شهرداری هم گام‌هایی برداشته است. برای مثال طی چند سال گذشته قرار بود این سازمان با سازمان محیط زیست برای دفع درست و بجای این زباله‌ها یک کار مشترک انجام دهد. اما تا این زمان خروجی از این طرح گزارش نشده است. محمد حیدرزاده، رییس ستاد محیط زیست و توسعه پایداری شهرداری، در خصوص خروجی این طرح می‌گوید: «تا آنجا که من اطلاع دارم تا کنون هیچ اتفاقی نیفتاده است. براساس قانون مدیریت پسماند، بازیافت زباله‌های ویژه بر عهده تولیدکننده است از جمله زباله‌های الکترونیک. بنابراین براساس این قانون متولی بازیافت زباله‌های الکترونیکی باید وزارت صنعت، معدن و تجارت و سازمان حفاظت از محیط زیست کشور باشد.» وی نیز با اشاره به کارگروهی که باید در این زمینه تشکیل می‌شده، می‌افزاید: «قرار بود کارگروهی در زمینه ساماندهی این زباله‌ها توسط این دو شرکت برگزار شود که تا کنون من به شخصه اطلاعی از این که آیا این نشست برگزار شده‌است ندارم.»

حیدرزاده در خصوص اینکه آیا این نهاد پیگیر برگزاری این کارگروه شده است یا نه نیز می‌گوید: «قطعا ما پیگیری‌های لازم را کرده‌ایم، ولی تاکنون جواب روشنی از مسوولان ذ‌ی‌ربط دریافت نکرده‌ایم با اینکه ما مسوولیتی در این زمینه نداریم. ما این زباله‌ها را به نوعی دفع می‌کنیم، اما تمهیدات لازم را باید وزارت صنعت، معدن و تجارت و محیط زیست فراهم کنند.»درحالی حیدرزاده اعلام از بی‌خبری در خصوص برگزاری این کارگروه می‌کند که لیالی با تاکید بر برگزاری کار گروه مورد اشاره وی می‌گوید: «این کارگروه تشکیل شد و ما اصلا با محیط زیست شهرداری تهران کاری نداشتیم. ما کشوری کار می‌کردیم. همان‌طور هم که اشاره کردم نتیجه این کارگروه تصویب یک آیین‌نامه شد.» وی می‌افزاید: «این آیین‌نامه مشخص می‌کرد که زباله الکترونیکی باید برای بازیافت چه مراحلی را طی کند و چگونه یک زباله الکترونیکی بازیافت شود.» رییس پیشین مرکز فناروی اطلاعات وزارت صنعت، معدن و تجارت بر این باور است که بخش آب و خاک سازمان محیط زیست در حال حاضر باید پاسخگوی پروژه زباله‌های الکترونیک باشد.

براساس اظهارات برخی از فعالان حوزه آی‌تی، در حال حاضر زباله‌های الکترونیکی در کشور به شکل ویژه‌ای دفع می‌شوند. به گونه‌ای که با ایزوله کردن زمین آلودگی خاک ایجاد نشود که این کار باز هم اصولی به نظر نمی‌رسد. همچنین موارد ارزشمند همچون طلا، نقره، پلاتین و... در زباله‌های الکترونیک هم با این روش سرنوشت مبهمی پیدا می‌کنند؛ چرا که با این روش این مواد از وسایل الکترونیک جدا نمی‌شوند.

زباله الکترونیکی در جهان

براساس گزارش‌های منتشر شده طی دهه آینده، مقدار تولید زباله الکترونیکی (شامل تلفن‌های همراه و کامپیوترها) می‌تواند به ۵۰۰ برابر افزایش یابد.

طبق تخمینی که در سال ۲۰۱۰ زده شده است، چین با ۲ تا ۳ میلیون تن زباله الکترونیکی تولید شده در داخل کشور، اولین و ایالات متحده دومین رتبه را دارد. با وجود همه ممنوعیت‌ها در واردات زباله الکترونیکی، باز هم ‌چین واردکننده اصلی زباله الکترونیکی از کشورهای توسعه یافته به شمار می‌آید.همچنین در ایالات متحده آمریکا، سالانه ۳۰ میلیون کامپیوتر و در اروپا ۱۰۰ میلیون تلفن همراه دور ریخته می‌شود. آژانس حفاظت از محیط زیست تخمین زده است که تنها ۱۵ تا ۲۰ درصد از زباله‌های الکترونیکی بازیافت شده و بقیه مستقیما به محل دفع یا کوره‌های زباله سوز منتقل می‌شوند.

در سال ۲۰۱۰ سازمان ملل گزارشی را برای بهبود وسایل بازیافت منتشر کرد. در این گزارش آمده است که بالا رفتن کیفیت برنامه‌های بازیافت زباله الکترونیک، می‌تواند سبب ایجاد مشاغل، کاهش گازهای گلخانه‌ای و استفاده مجدد از طیف وسیعی از فلزات با ارزش از جمله نقره، طلا، مس و ایندیم شود.موفقیت‌های چندی نیز در این زمینه به وجود آمده است. به عنوان نمونه در تیانجین، یک شهر ساحلی نزدیکی پکن حدود ۴ میلیون تلویزیون، یخچال، کامپیوتر، ماشین لباسشویی و تهویه هوا که قراضه شده بودند و ۳۸۰۰۰ تن از زباله‌های الکترونیکی مطابق نیاز روز بازار درآمدند. بسیاری از کالاهای الکترونیکی قدیمی در صف انتظار برای استفاده مجدد، بازیافت یا دور ریخته شدن قرار گرفته‌اند. آژانس حفاظت از محیط زیست ایالات متحده (EPA) تخمین‌زده است که ۴/۳درصد از کامپیوترهای فروخته شده در آمریکا در انبارها ذخیره شده است. وقتی که زمان دور ریخته شدن آنها می‌رسد، به کوره‌های زباله سوز منتقل شده یا اخیرا به کشورهای آسیایی صادر می‌شوند.تولید زباله‌های الکترونیکی روز به روز در حال افزایش است و همگان این واقعیت تلخ را باور دارند که مواد شیمیایی سمی در کالاهای الکترونیکی در طول زمان می‌تواند بر زمین، اتمسفر و محیط زیست اثر بگذارد. اما راهکار اصولی چیست؟ این راهکار در دست دولتمردان هر کشوری قرار دارد. به عنوان نمونه در Ikeja نزدیکی لاگوس نیجریه، جمع کثیری از فروشندگان مشغول تعمیر وسایل وارداتی هستند و به نوعی در این منطقه اگر کسی نیاز به کامپیوتر، فکس، تلفن همراه و... داشته باشد می‌تواند به راحتی این وسایل را خریداری کند.

اما به گفته نمایندگی معاملات محصولات کامپیوتری نیجریه، بیش از ۷۵ درصد از وسایل الکترونیکی حمل شونده به این کشور، کالای اسقاطی غیر قابل تعمیر هستند.

نیجریه با داشتن بازار در حال رشد و بسیار موفق تعمیرات وسایل الکترونیک، گنجایش هیچ گونه زباله الکترونیک را به خاطر نبود امکانات لازم جهت دفع ندارد. این به آن معنا است که این کشور در خطر انباشت این نوع زباله‌ها قرار دارد. این در حالی است که ژاپن به عنوان کشوری که سال‌ها قبل در تکنولوژی حرف اول را زده است در حال حاضر جزو پیشگامانی به حساب می‌آید که در پی ایجاد راه‌های مقابله با ضایعات ناشی از تکنولوژی است. ژاپن از سال ۱۹۷۰ در جهت نابودی زباله‌های مواد الکترونیکی رویکردی متفاوت نسبت به دیگر زباله‌ها داشته است. به تازگی در این کشور دو قانون به منظور کاهش مشکل دفن زباله‌های الکترونیکی وضع شده است. طبق یکی از بندهای این قانون، از اکتبر ۲۰۰۳ مالیاتی برای کالاهای الکترونیکی در نظر گرفته شد. اگر قبل از این تاریخ، کامپیوترهایی خریداری شده است و افراد مایل به بازیافت کامپیوتر خود باشند با پرداخت هزینه‌ای این عمل انجام می‌شود.

وضعیت تولید زباله الکترونیکی در جهان

سالانه ۵۰ میلیون تن زباله الکترونیکی در جهان تولید می‌شود

سالانه ۳۰ میلیون کامپیوتر در آمریکا و ۱۰۰ میلیون تلفن همراه در اروپا دور ریخته می‌شود

تنها ۱۵ تا ۲۰ درصد زباله‌های الکترونیکی بازیافت می‌شوند

چین اولین و آمریکا دومین تولیدکننده زباله الکترونیکی هستند

در تیانجین، یک شهر ساحلی نزدیکی پکن حدود ۴ میلیون تلویزیون، یخچال، کامپیو‌تر، ماشین لباسشویی و تهویه هوا که قراضه شده بودند و ۳۸۰۰۰ تن از زباله‌های الکترونیکی مطابق نیاز روز بازار درآمدند.

براساس تخمین آژانس حفاظت از محیط زیست ایالات متحده ۳.۴ درصد از کامپیوترهای فروخته شده در آمریکا در انبار‌ها ذخیره شده است.