ناصر ذاکری*' ایران با توجه به شرایط اقلیمی خاص خود همواره با مشکل کمبود منابع آب مواجه بوده است. ایرانیان باستان مشکل کم آبی را با حفر قنات‌ها و استفاده از منابع آب زیرزمینی تا حد زیادی حل کردند.
حاصل تلاش چندهزارساله آنان در سرتاسر فلات ایران، بیش از هشتاد هزار قنات است که حدود ۳۳۰۰۰ رشته از آنها شناخته شده است. طول مسیرهای عمودی و افقی قنات‌های شناخته شده با فاصله بین زمین و کره ماه برابری می‌کند! اما بهره‌برداری از قنات‌ها با وجود رفع نیاز جامعه آن روز، موجب تخریب طبیعت و از بین بردن منابع آب نمی‌شد. اینک و با دستیابی بشر به فناوری‌های نوین، انتظار می‌رود شیوه‌های بهتری برای برخورد با مشکل کم آبی نسبت به دو هزار سال پیش به‌کار گرفته شود؛ شیوه‌هایی که هم مشکل کمبود آب را حل کند و هم لطمه‌ای به طبیعت نزند. به راستی برخورد جامعه امروز ما با کمبود منابع آب چگونه بوده است؟ اگر شیوه خردمندانه‌ای در مقابله با این مشکل طبیعی در پیش می‌گرفتیم، اینک می‌توانستیم به برداشته شدن قدم‌های زیر به ترتیب و با رعایت اولویت اشاره کنیم:
۱ - کاهش مصرف سرانه آب
برخورد جامعه امروز ما با آب بسیار مسرفانه است. سرانه مصرف آب در کشور به ویژه در مقایسه با منابع آب در دسترس، بسیار بالا است. طبعا اولین قدممان باید تلاش همگانی برای کاستن از مصرف سرانه آب باشد.
۲ - بازیافت آب از طریق تصفیه فاضلاب‌ها
اگر قدر آب را می‌دانستیم، طبعا برای بازیافت آن و استفاده مجدد از پساب شهری البته بعد از تصفیه قدم‌های جدی برمی داشتیم و برای دستیابی به آخرین فناوری‌های تصفیه پساب و کاستن از هزینه تصفیه تلاش می‌کردیم.
۳ - افزایش بهره‌وری آب در بخش کشاورزی
شیوه‌های سنتی آبیاری در کشاورزی موجب هدر رفتن آب در مقیاس وسیع می‌شود. یکی از محورهای اصلی برنامه بهبود استفاده از منابع آب، استفاده از فناوری‌های نوین در این عرصه است و البته تلاش برای بومی سازی این فناوری‌ها.
۴ - تلاش برای حفظ قدرت ذخیره سازی طبیعی آب
در کشوری که در منطقه خشک و کم آب واقع شده، منابع آب زیرزمینی و به بیان دیگر قدرت ذخیره سازی طبیعی آب یک شاخص کلیدی است. کندن قنات‌ها لطمه‌ای به این قدرت طبیعی نمی‌زد. اگر قدر آب را می‌دانستیم طبعا باید تلاش می‌کردیم به جای جنگیدن با طبیعت و تخریب آن، این قدرت طبیعی را شناخته و از کاهش آن در اثر اقدامات تخریبی جلوگیری کنیم.
۵ - مهار آب‌های سطحی
قدم بعدی در این شیوه خردمندانه، با فرض اینکه قدم‌های اولیه به درستی برداشته شده باشند، مهار جریان‌های سطحی آب از طریق ساختن سد است، البته طبعا باید این کار با بررسی دقیق و همه‌جانبه انجام می‌گرفت که طبیعت شکننده برخی مناطق کشور را متلاشی نکند.
۶ - انتقال آب مازاد از مناطق پرآب
در گذشته نه چندان دور، انتقال آب از منطقه‌ای به منطقه دیگر مستلزم صرف هزینه گزاف بود. اما امروزه در قیاس با آن ایام، چنین پروژه‌هایی با هزینه معقول انجام می‌گیرد. البته مشروط بر اینکه ابتدا مطالعات کافی و همه جانبه انجام شده باشد.
۷ - شیرین‌سازی آب دریا و انتقال آن به مناطق کم آب
یکی از آخرین قدم‌ها در برنامه استفاده بهینه از منابع آب، شیرین‌سازی آب دریا است. اگر برنامه‌ای خردمندانه در عرصه آب داشتیم، باید از سالیان دور به انتقال فناوری شیرین‌سازی آب و انجام تحقیقات وسیع برای تسلط بر این دانش می‌اندیشیدیم. در این صورت و با فرض اینکه قدم‌های قبلی پاسخگوی نیاز نباشد و هنوز با مشکل کم آبی مواجه باشیم، با بسیج امکانات علمی و تجربی بومی می‌توانستیم طرح‌های عظیم و در عین حال کم هزینه را در این عرصه اجرا کنیم. حال با مرور این هفت عنوان که به عنوان نمونه بیان شدند، می‌توانیم ارزیابی مختصری از شیوه برخورد جامعه امروز ایران با مشکل کم آبی داشته باشیم: انصافا باید گفت در همه این عرصه‌ها فعالیت‌هایی انجام شده است. خودداری از مصرف بی‌رویه آب تبلیغ شده و حتی در کتاب‌های درسی مدارس نیز جای خود را پیدا کرده است. تسویه خانه‌های پساب شهری یکی پس از دیگری راه‌اندازی شده‌اند. آبیاری قطره‌ای هم سال‌ها است در کشورمان مطرح شده است و.... اما در نگاهی عمیق‌تر باید گفت در باب قدم‌های اول حرف زیاد زده شده و نتیجه کمی کسب شده است. اما در مورد قدم‌های آخر، خیلی جدی و قاطعانه وارد شده‌ایم. پروژه‌های بزرگ را با جسارت چشمگیر آغاز کرده‌ایم و حتی به حد افراط پیش رفته‌ایم. گویی اصلی‌ترین مشکل، بیکاری سازندگان سد بوده است! فکرش را بکنید. وقتی مصرف سرانه آب بالا است و فکری به حال تصفیه پساب شهری و جلوگیری از آلوده شدن منابع آب زیرزمینی نشده است، شیرین سازی آب دریا و انتقال آن به مناطق مرکزی کشور تا چه حد قابل دفاع است؟ اجرای این پروژه باعث افزایش مصرف سرانه، افزایش میزان پساب و سرعت گرفتن آلودگی آب‌های زیرزمینی می‌شود. به بیان دقیق‌تر، برخوردمان با مساله آب به نوعی تلاش برای نواختن شیپور البته از سر گشاد آن بوده است. آن قدر چاه عمیق کنده‌ایم که منابع آب زیرزمینی به خطر افتاده‌اند. آن قدر سد ساخته‌ایم که آبگیرهای داخلی در آستانه انهدام کامل هستند. حتی چندان به فکر انتقال دانش فنی و تلاش برای دستیابی به فناوری روز هم نبوده‌ایم. کشوری که با مشکل کم آبی روبه‌رو است، باید با چنان جدیتی در عرصه فناوری مربوط کار کند که حتی در عرصه صدور این فناوری‌ها هم حرفی برای گفتن داشته باشد و ما از این مرحله بسیار دور هستیم. با تامل در همین نکات مختصری که گفته شد، می‌توان دریافت که برخورد ایرانیان باستان با مشکل کم آبی نسبت به ما تا چه میزان سنجیده و هوشمندانه بوده است. تا دیر نشده و به نقطه غیرقابل بازگشت نرسیده‌ایم، باید دست به‌کار شده و مسیرمان را اصلاح کنیم. اولین مرحله این «اصلاح مسیر» جبران قصور گذشته در مورد قدم‌های اولیه است.
http://nr-zakeri.com/