محمدحسین رحمتی*

این ستون مثال‌هایی ساده‌ از کاربرد آموزه‌های اقتصاد در زندگی روزمره است و نشان می‌دهد که در هر رویدادی استفاده از مفاهیم اقتصادی به فهم بهتر مساله کمک می‌کند. اگر بانک مرکزی بخواهد پول ۱۰۰۰ تومانی چاپ کند به نظر شما باید این واحد مبادله اسکناس یا مسکوک باشد؟ برای پاسخ به این سوال باید هزینه فرصت اسکناس و مسکوک را سنجید. حسن اولیه اسکناس این است که ضریب ایمنی بالاتری دارد و بنابراین تولید اسکناس جعلی هزینه بالایی دارد. به همین دلیل بزرگ‌ترین پول‌ها را به صورت اسکناس چاپ می‌کنند. در مقابل نقطه ضعف اسکناس آن است که عمر کوتاهی دارد و به عبارت دیگر سریع‌تر از چرخه اقتصاد خارج می‌شود و به عبارتی به ازای هر سال در گردش، هزینه تولید بالاتری دارد. در مقابل سکه با دوام است و سال‌های زیادی را می‌تواند در چرخه اقتصادی حضور داشته باشد در عین حال هزینه تولید اولیه هر سکه بیشتر از اسکناس معادل است. اقتصاددانان هزینه فایده فوق را در اقتصاد آمریکا مطالعه کرده‌اند و نشان داده‌اند تبدیل اسکناس ۱ دلاری به سکه ۱ دلاری در حدود ۵/۵ میلیارد دلار در طی ۳۰ سال به سود اقتصاد آمریکا خواهد بود. چراکه عمر سکه در آمریکا ۴ برابر اسکناس است.

حال در اقتصاد ایران که مثلا تورم بالا است کدام یک از بده‌بستان‌های فوق بر دیگری غلبه دارد؟ بدیهی است تورم بالا باعث می‌شود اسکناس در مقابل سکه ترجیح داشته باشد، چرا که پول ملی به سرعت ارزش خود را به دلیل تورم از دست می‌دهد و مسکوکات عمر بیشتر از زمان بهینه خود را دارند. در مقابل اسکناس که هزینه کمتری دارد، دارای عمر بهینه است. بنابراین شاید معقول باشد کشورهای با تورم‌های بسیار بالا به جای جایگزینی اسکناس‌های قبلی با مسکوکات جدید، شکل اسکناس‌های قبلی را تغییر دهند و هزینه تولید آنها را کاهش دهند.

عامل دیگر میزان استفاده از اسکناس است یا به عبارت دیگر چه میزان از مبادلات با اسکناس انجام می‌شود. در اقتصاد ایران که خرید با کارت‌های اعتباری چندان رواج ندارد و عمده مبادلات با پول است، نرخ استهلاک اسکناس بسیار بالا است. این عامل باعث می‌شود هزینه فرصت مسکوکات کاهش یابد و کفه ترازو به سمت سکه سنگینی کند. حال اگر بانک مرکزی ایران بخواهد تصمیم بگیرد که به جای اسکناس قدیمی هزار تومانی، اسکناس کم‌هزینه‌تر یا سکه چاپ کند، اولا باید مطالعه کند که میزان استهلاک و متوسط عمر هر اسکناس چقدر است. دوما باید تخمین بزند که میزان تورم چقدر است و در نهایت هزینه فایده‌های فوق را مقایسه کند تا تصمیم بهینه بگیرد.

* محقق در دانشگاه ایلینوی

Mh.rahmati@gmail.com