نفت‌خانه در 1770 فوتی به نفت نرسید!

فاطمه ترکچی

کارشناسان موزه و اسناد صنعت نفت ایران در نخستین روزهای پاییز امسال(۱۳۹۴) در میانه بررسی و طبقه‌بندی اسناد قدیمی به سندی با موضوع نفت «چیاسرخ» دست یافتند که از ارزش بسیاری برخوردار است.

با چیاسرخ و داستان نفت آن آشناییم و می‌دانیم که این منطقه در شمال‌غرب قصرشیرین، یکی از شهرهای کرمانشاه قرار دارد. در اینجا پس از توضیح مختصری از تاریخچه اکتشاف و استخراج نفت در این منطقه، به شرح سند مذکور خواهیم پرداخت.اولین کارشناس نفتی که از ایران بازدید کرد، ویلیام لافتوس، کاشف، باستان شناس و زمین شناس انگلیسی بود. وی که اکتشافاتی نیز از تمدن سومریان داشت، در گزارش خود وجود نفت را در مناطقی از کوهستان‌های بختیاری «منطقه دالکی» ایران تایید کرد.به دنبال گزارش لافتوس، اولین‌بار در سال ۱۸۸۳ میلادی، امتیاز استخراج مواد معدنی از جمله نفت به هوتز - که هلندی‌الاصل بود- داده شد. هوتز در منطقه دالکی با توجه به تجهیزات حفاری دوران خود تا عمق ۲۷۰ متری زمین پیش رفت، اما به دلیل هزینه حفاری بالا بدون اینکه به نفت برسد شرکت خود را منحل و اعلام ورشکستگی کرد.

سال‌ها بعد، ژاک دومورگان، باستان‌شناس و زمین‌شناس فرانسوی - که با حمایت حکومت قاجار به دنبال آثار باستانی ایران بود- در غرب و جنوب کشور با چشمه‌های نفتی مواجه شد. دومورگان نتیجه مشاهدات خود را در مجله‌ای به نام «معادن پاریس» به چاپ رساند و در مورد تراوش حوضچه‌های نفتی منطقه چیاسرخ در شمال‌غربی شهر قصرشیرین مطالبی نوشت.آنتوان کتابچی‌خان، رئیس و قانون‌نویس سابق گمرک ایران که مدتی در بروکسل مامور شده بود، با دولتمردان انگلیسی در مورد امکان بهره‌برداری از معادن نفتی ایران وارد مذاکره شد. در پی تلاش‌های او، ویلیام ناکس دارسی، تاجر و صنعتگر انگلیسی مشهور آمادگی خود را برای انجام عملیات اکتشاف و استخراج مواد معدنی به‌ویژه نفت در ایران اعلام کرد.دارسی نماینده قانونی و حقوقی خود را به نام ماریوت به همراه کتابچی‌خان در سال ۱۲۸۰ خورشیدی به دربار مظفرالدین‌شاه قاجار فرستاد. نتیجه دیدار نماینده دارسی و شاه قاجار، اعطای امتیازنامه‌ای شد که در ۲۸ مه ۱۹۰۱، میان شرکت دارسی و مظفرالدین‌شاه امضا و استخراج و بهره‌برداری از معادن نفتی ایران برای مدت ۶۰ سال به شرکت دارسی داده شد.

دارسی تصمیم گرفت مته‌های دکل‌های حفاری شرکت خود را توسط جورج رینولدز، فارغ‌التحصیل رشته مهندسی نفت از کالج هند، در چیاسرخ کرمانشاهان به گردش درآورد. در ۱۷ آبان ۱۲۸۱ حفاری چاه نفت در کرمانشاهان شروع شد؛ اولین چاه نفت تاریخ ایران در عمق ۵۰۷ متری در ۳ اسفند ۱۲۸۲ به گاز و مقدار کمی نفت (کمتر از ۲۰ بشکه در روز) رسید.با توجه به فزون‌خواهی دارسی و گروه او، کارگزاران شرکت، بهره‌برداری از چاه شماره یک چیاسرخ را بی‌اهمیت دانستند و از اولین چاه نفت و گاز ایران ناامید شدند. اما به منطقه چیاسرخ امیدوارتر از این حرف‌ها بودند، به همین دلیل دومین چاه نفت ایران نیز در چیاسرخ و مجاورت چاه شماره یک حفاری شد. چاه دوم در عمق حدود ۵۰۰ متری از سطح زمین به روزانه ۱۷۵ بشکه نفت رسید.اما دارسی تشکیلات حفاری خود را از لندن به بندر بصره و بعد مسیر خشکی قصرشیرین به امید نفت فراوان فرستاده بود و با توجه به مقدار نفت ناچیز استخراج شده، ناامن بودن منطقه و شرایط حمل‌ونقل دریایی، تجهیزات خود را از منطقه غرب به جنوب ایران انتقال داد.

به این‌ترتیب، چیاسرخ رها شد و خوزستان و به‌ویژه منطقه نفتون - که بعدها به نام مسجدسلیمان خوانده شد- مورد توجه کارگزاران شرکت دارسی قرار گرفت.پس از جنگ جهانی اول و مرزبندی‌هایی که در پی آن صورت گرفت، منطقه چیاسرخ به امپراتوری عثمانی پیوست و هم‌ اکنون میدان نفتی کوچک اما فعالی در کشور عراق است که از چاه‌های نفت آن بهره‌برداری می‌شود.سندی که در اینجا مورد نظر است نیز در زمانی نگارش یافته که چیاسرخ طبق توافقات سیاسی و مرزبندی‌های پس از جنگ جهانی اول از خاک ایران جدا شده و به خاک دولت عثمانی پیوسته بود.

شرح سند

سند نویافته «نفت چیاسرخ» طی تلاش همکاران مرکز اسناد موزه‌های صنعت نفت در پی پالایش اسناد مربوط به منطقه مسجدسلیمان که در آرشیو مرکز اسناد صنعت نفت نگهداری می‌شود، بازیابی شد. این سند ارزشمند دو برگی، در ۱۳ آگوست ۱۹۲۰ توسط دی. گرو (D.Garrow) در لندن، خطاب به چارلز گرینوی (Charles Greenway) و به زبان انگلیسی نوشته شده است.طبق داده‌های متن، سند مذکور در واقع گزارشی است کوتاه از شرایط منطقه چیاسرخ، نحوه و نتایج حفاری در آن و پیشنهادهایی برای بهبود بهره‌برداری. به عبارت دیگر گزارش حضور شرکت خارجی «Embargo» با تجهیزات حفاری در چیاسرخ و برنامه‌ریزی مقدماتی آن شرکت برای ساخت کارگاه، نیز محلی برای اسکان کارگران و احداث مسیر حمل‌ونقل.

به گفته نگارنده سند، در آن هنگام، تعداد «۶ دستگاه تراکتور برای ترابری و حمل‌و نقل مواد از بغداد» خریداری شده بود. از نظر وی لازم بود که «قبل از حفاری شرکت خارجی و تست و انجام عملیات روی تاقدیس چیاسرخ ساختمان قدیمی شرکت بازسازی شود». بنا بر پیشنهاد دی. گرو «ساخت مسیر حمل‌و نقل و کارگاه در این جاده به‌طور میانگین از تاریخ مقرر به مدت ۲ سال» از زمان نگارش سند بوده است و «انجام تست‌های جدی و عمیق جهت انجام عملیات حفاری آزمایشی ممکن است ۱۸ ماه به طول بینجامد.»او سپس با تاکید بر اهمیت انجام عملیات مذکور، پیش‌بینی می‌کند که «چنین پیشرفتی در انجام این عملیات در نهایت موجب تسهیل ارسال نفت و آماده‌سازی نفت برای پالایش در آبادان خواهد شد و همین موضوع موجب جلب توجه شرکت‌های خارجی و در نتیجه پیشرفت کشور خواهد بود.»در سطر پایانی گزارش، گرو در جمله‌ای کوتاه به نتایج منفی حفاری اشاره می‌کند؛ «نفت‌خانه در ۱۷۷۰ فوتی به نفت نرسید.» البته با توجه به این جمله، نظری در این رابطه وجود دارد که اصلا این سند مربوط به حفاری‌های نفت‌خانه در مرزهای عثمانی (عراق امروزی) بوده باشد و چون پیش از آن زمان، این منطقه را با نام کلی چیاسرخ می‌شناختند، از این عنوان برای کتابت سند مورد بحث استفاده کرده‌اند.به هر روی، با توجه به اختصار متن و اشاره‌گذرای نویسنده به وقایع و نتایج بحث به نظر می‌رسد که این سند در مقدمه یا تکمله گزارشی مفصل نوشته شده باشد؛ امید است که در بررسی‌های آتی همکاران مرکز اسناد به آن دست یابیم.

منبع: موزه اسناد صنعت نفت ایران