سبک قدیم زراعت در ایران

زمین ایران از زمین‌های حاصلخیز دنیا است و با وجود خشکی هوا و کمی باران که اشکالات بزرگی است که در تمام سال کشاورزهای ما به زحمات آبیاری رفع آن را می‌کنند. زراعت ایران نه تنها محصولش به مصارف داخله می‌رسد، بلکه از بعضی محصولات یک عده زیادی به خارج حمل می‌شود.

چنانچه از ایران هر ساله به طرف هندوستان و روسیه و عثمانی غله و برنج و چند صد هزار صندوق خشکبار و بیش از صد هزار عدل پنبه و تخمینا ده هزار صندوق تریاک حمل می‌شود. تنباکو که جنس مخصوص ماست از توتون علاوه بر مصرف زیادی که از آن در خود مملکت می‌شود مصرف عثمانی و مصر را هم می‌دهد و یکی از محمولات بزرگ خارجه است. به‌خصوص تنباکوهایی که در حوالی شیراز و اصفهان و کاشان کاشته می‌شود.

از نیل شوشتر، زعفران قاین و بجنورد و حنای یزد و کرمان که خیسانده برگ‌های خشک شده نرم کرده آن را یک رنگ مطبوعی می‌دهد که در تمام مشرق زمین برای رنگ دست و پا و مو به کار می‌برند نیز باید در جزو این اعداد شمرد. همین طور آن قوزه که مخصوص به ایران است این نوع صمغ به اندازه و تکه‌های بزرگ و کوچک در توی حصیر پیچیده و تقریبا در هر سال ده هزار صندوق از آن به فرنگستان حمل می‌شود. مازوج همدان و کردستان از همین قبیل است و قس علی‌هذا.

جنگل‌های مازندران یک نوع سرچشمه دیگری برای ثروت مملکت است چوب‌های مخصوصی کشتی‌سازی در آن بسیار است. چوب‌های شمشاد آن خیلی مطبوع و پربها است. اسفندان و گردو درخت هر دو در آن فراوان است و کمیابی چوب‌ها در سایر امکنه سرحدات بحر خزر اسباب این است که این جنگل‌ها گنج‌های واقعی شده است. گذشته از اینکه چوب‌های مخصوص نازک‌کاری که در این جنگل‌ها هست و در همه جای فرنگستان راه بزرگی برای فروش پیدا می‌کند.

نیشکر که از ازمنه قدیم هزاران کارخانه‌ قندسازی را شکر می‌داد خصوصا در اهواز که مرکز این کارخانه‌ها بوده همین که مقارن مائه چهارم هجرت این شهر خراب شد کشت و کار نیشکر آنجا هم ضعیف و پایمال شد و باز هم تحصیل آن آسان‌تر است؛ زیرا که در این عهد علاوه بر آنجا در همه جای مازندران هم نیشکر یافت می‌شود ولی در یزد یک عمل قندسازی مانده است اگر چه قند سفید می‌سازند اما بد تصفیه می‌کنند این قند که مواد نیشکر آن خیلی زیاد است ممکن است که هرگاه به وضع حالا تصفیه کنند اسباب ثروت و منفعت بزرگی بشود علاوه بر این گذشته از نیشکر چغندر در ایران فراوان است و زراعت آن محصول فراوان خوب می‌دهد خیلی شیرین و خیلی با نمو می‌شود و تمام محسناتی را که برای قندسازی خوب است دارد و هر گاه کارخانه‌های قندسازی دایر شود می‌تواند سد بزرگی برای ممانعت از ورود سالی صد هزار صندوق قند که فرنگیان حمل می‌کنند بشود.

در اختتام این فصل می‌باید این را هم عرض کرد که در هیچ جا رسم و معمول قدیم و زراعت مثل اینکه در ایران که به سبک و عادات قدیم باقی مانده‌اند، نیست. دهاقین و زارعین همان قسم زراعتی را که از پدران خود دیده و آموخته‌اند می‌کنند از هر گونه سبک‌های تازه احتراز دارند و هرگونه تجربه‌های جدید به نظر آنها خطرناک می‌آید و اگر چیزی باشد که بتواند این علاقه طبیعی به سبک‌های قدیم و ابزارهای کهنه و طرزهای سابق را سلب کند آن مشاهده نتایج و منافع عمل‌هایی است که از طرزهای تازه حاصل کنند؛ چون اهل ایران خیلی باهوشند همین که یک منفعت واقعی در کار ببینند، فورا سبک‌های خود را تغییر می‌دهند پس در صورتی که به واسطه تجربه‌های فراوان منافع و نتایجی را که از زراعت و از روی قوانین علمی برمی‌آید از انظار زراعت‌کاران ایران معاینه کنند و رواج فروش هم که از ایجاد راه‌آهن برای محصولات آنها پیدا می‌شود ببینند آن بهترین تدبیر زمینی خواهد بود برای اینکه ترقی در میان کار آورده شود که اکنون خیلی به نظر مشکل می‌آید و لازم‌ترین کارها هم هست.

- دو گزارش از اعتمادالسلطنه: درخصوص منابع درآمد ایران و شیوه‌های صرفه‌جویی، مجله پیام بهارستان شماره 5.