زادروز رویتر، تاجر مشهور

گروه تاریخ و اقتصاد:در تاریخ ۲۱ جولای سال ۱۸۱۶ «پال جولیوس بارون فن رویتر»، موسس خبرگزاری رویتر و تاجر معروف قرن نوزدهم در شهر کاسل آلمان در خانواده‌ای یهودی به دنیا آمد. پدر وی خاخام ساموئل لوی یوسافات و مادرش بتی زاندرس نام داشت.

خاخام بوسافات که مشاورت قضایی اقلیت یهود را بر عهده داشت، یک سال پیش از جنگ واترلو از چنگ سربازان ناپلئون بناپارت فرار کرده و به شهر کاسل پناه آورده بود. رویتر در نوجوانی مجبور شد برای تامین زندگی خانواده به شهر گوتینگن آلمان رفته و نزد پسرعموی خود که بانکدار بود مشغول به کار شود. او در شهر گوتینگن با کارل فریدریش گاوس که در مورد انتقال سیگنال‌های برق از طریق سیم، آزمایش‌هایی انجام داده بود آشنا شد.

این آشنایی از آنجا شروع شد که رویتر توانست با تذکر یک اشتباه ریاضی بزرگ در حساب بانکی گاوس، توجه او را به خود جلب کند. در طول همین آشنایی بود که گاوس اهمیت آزمایش‌هایش را برای رویتر جوان توضیح داد. رویتر که یک کارمند بانک بود، در چاپخانه کتاب رویتر و استارگارت شریک شد. این چاپخانه شبنامه‌هایی در ابتدای جنبش ۱۸۴۸ منتشر کرد که باعث توجه مقامات دولتی به آن شد. پس از انقلاب نافرجام ۱۸۴۸ از آلمان فرار کرد و به پاریس رفت تا با آژانس خبری شارل لویی هاواس کار کند؛ آژانسی که بعدها خبرگزاری فرانسه نام گرفت.

در آن هنگام که تلگراف در حال تحول بود، رویتر نخست آژانس خبری رویتر را در آخن بنیان گذاشت. وی از کبوترهای نامه‌بر برای انتقال پیام از آخن به بروکسل و بالعکس استفاده می‌کرد. این راه ارتباطی راه پیوند بین برلین و پاریس بود. کبوترهای نامه‌بر بسیار سریع‌تر از قطارهای پست حرکت می‌کردند و بدین ترتیب رویتر می‌توانست پیش از دیگران از اخبار بورس پاریس باخبر شود. در سال ۱۸۵۱ کبوترهای نامه‌بر جای خود را به یک خط مستقیم تلگراف دادند. کمی بعد یک خط تلگراف بین بریتانیا و سرزمین اروپا از طریق کانال مانش ایجاد شد. این خط در سال ۱۸۶۳ تا سواحل جنوب غربی ایرلند در کورک توسعه یافت. در آنجا کشتی‌هایی که از آمریکا می‌آمدند قوطی‌هایی که محتوی اخبار بودند را به دریا می‌انداختند. این اخبار با استفاده از تلگراف به لندن مخابره می‌شد و بدین ترتیب خبرها پیش از رسیدن خود کشتی‌ها می‌رسیدند.

رویتر در سال ۱۸۵۱ به لندن بازگشت و دفتری در سازمان بورس لندن راه‌انداخت. او همچنین خبرگزاری «رویترز» را بنیان نهاد که به سرعت تبدیل به یکی از اصلی‌ترین خبرگزاری‌های مالی جهان شد. رویتر در ۱۷ مارس ۱۸۵۷ به‌عنوان یک شهروند بریتانیایی پذیرفته شد.

در سال ۱۸۷۲ ناصرالدین شاه که آرزوی مسافرت به کشورهای اروپایی را داشت، با راهنمایی حاج میرزا حسین‌خان سپهسالار، صدراعظم، در ازای دریافت ۴۰ هزار پوند استرلینگ امتیاز تاسیس خط آهن و استخراج معادن ایران، غیر از آنچه قبلا به دیگران واگذار شده بود و غیر از فلزات قیمتی، احداث خطوط تلگراف، حق کشتیرانی در رودخانه‌ها، بهره‌برداری از جنگل‌ها و کار زهکشی و آبیاری در ایران را به مدت ۷۰ سال به بارون ژولیوس دورویتر واگذار کرد.

شاه پس از اعطای این امتیاز راهی سفر اروپا شد. ناصرالدین شاه در پایتخت روسیه چنین احساس کرد که تزار روس و امنای دربار او از اعطای چنین امتیاز گسترده‌ای به اتباع بریتانیا رنجیده خاطر شده‌اند اما در انگلستان با خونسردی ملکه انگلیس و رجال بریتانیا در مورد امتیاز روبه‌رو شد.

بعدا معلوم شد که میرزا حسین خان سپهسالار ۵۰ هزار لیره، میرزا ملکم خان ۲۰ هزار لیره، معین الملک ۲۰ هزار لیره و مبالغی نیز اقبال الملک به‌عنوان رشوه برای عقد این قرارداد از انگلیسی‌ها دریافت کرده‌اند.

ناصرالدین شاه در اثر این مشاهدات و نیز براساس فشار افکار عمومی در ایران و انتقاد و اعتراض شدید تمام اقشار مردم مجبور به فسخ این قرارداد شد و برای جبران اقدام خود در مورد لغو امتیاز رویتر، امتیاز تاسیس بانک شاهنشاهی ایران را به رویتر داد.

رویتر نیز مبلغ ۴۰ هزار پوندی را که به‌عنوان سپرده هنگام کسب نخستین امتیازات به شاه سپرده و هنگام لغو قرارداد دریافت نکرده بود، هنگام کسب امتیاز تاسیس بانک با سود آن از شاه مطالبه و دریافت کرد.

پس از کسب امتیاز، سهام بانک در لندن به معرض فروش گذاشته شد و سرمایه بانک یک میلیون لیره استرلینگ تعیین و ظرف چند ساعت ۱۵ برابر سهام نخستین خریداری شد. بانک شعب خود را در شهرستان‌های دیگر ایران نیز تاسیس کرد و در سال اول تاسیس پس از پرداخت تمامی مخارج ۶۸ هزار لیره سود برد. این بانک توانست حق انحصاری انتشار اسکناس به مدت ۶۰ سال را نیز به دست بیاورد. اسکناس‌های نخستین فقط در شعبه‌هایی که نام آن روی اسکناس نوشته شده بود، قابلیت پرداخت داشت. بانک موظف بود سالانه ۶ درصد منافع خالص خود را به دولت ایران بدهد.

پس از مدتی بانک علاوه بر این امتیازات، انحصار استخراج معادن آهن و سرب و مس و زیبق و زغال‌سنگ و نفت را به استثنای فلزات قیمتی به‌دست آورد.

در اردیبهشت ۱۳۰۹ به موجب قراردادی بین دولت ایران و بانک شاهنشاهی، حق صدور اسکناس این بانک ملغی شد و دولت پول تمامی اسکناس‌های صادر شده آن را تا خرداد ۱۳۱۰ پرداخت و در عوض از پرداخت حق امتیاز نیز معاف شد.

لرد کرزون، رجل سیاسی و یکی از مشهورترین عاملان استعمار انگلیس در ایران و هند، امتیازنامه رویتر را چنین وصف کرده است: «کامل‌ترین و غیرعادی‌ترین تسلیم تمام منابع صنعتی یک قلمرو پادشاهی به دستان بیگانه‌ که تاکنون تصور آن می‌رفته است.»