حمله قزاق‌ها به دارالشورای مشروطه ایرانی

گروه تاریخ و اقتصاد: در دوم تیرماه سال ۱۲۸۷ هجری خورشیدی (۲۳ ژوئن ۱۹۰۸) سرهنگ لیاخوف فرمانده روس واحد مرکزی قزاق دستور داد که ساختمان مجلس در میدان تاریخی بهارستان را با توپ گلوله‌باران کنند. در واقع سفارت روس که مخالف مشروطه ایرانی بود پیش‌تر به محمدعلی شاه قاجار تضمین لازم را داده بود تا چنین فرمانی را صادر کند. می‌گویند محمدعلی شاه قاجار برای به توپ بستن مجلس شورای ملی به استخاره روی آورد. در متن استخاره او آمده بود:

پروردگارا، اگر من امشب توپ به در مجلس بفرستم و فردا با قوه جبریه مردم را ساکت کنم، خوب است و صلاح است استخاره خوب بیاید و الا فلا. یا دلیل المتحیرین. یا الله. محمد علی.

تفسیر حاج میرزا ابوطالب زنجانی از استخاره شاه چنین بود: از این جهت اعلیحضرت همایونی حتما باید به این کار اقدام فرمایند، غلبه قطعی است گرچه در اول زحمت هم داشته باشد.

اولین دوره دارالشورا (نام قدیم مجلس) به تاریخ سیزدهم مردادماه ۱۲۸۵ هجرى شمسى، فقط با حضور نمایندگانى از شهر تهران تشکیل شد.

محمدعلی شاه که از زمان مرگ پدرش (مظفرالدین شاه‌) مایل به هیچ‌گونه سازش و مماشات با رهبران نهضت مشروطه نبود، عملا روبه‌روی مردم‌، مشروطه‌خواهان و نمایندگان مجلس قرار گرفت‌. محمدعلی شاه برخلاف تظاهری که در عهد صدارت عین‌الدوله به علاقه‌مندی به مشروطه داشت، از‌‌‌‌ همان آغاز سلطنت به مخالفت با مجلس پرداخت. در مراسم تاج‌گذاری خویش مجلسیان را دعوت نکرد؛ وزرای خود را هم به مخالفت و بی‌اعتنایی به مجلس تکلیف یا تشویق کرد. اساس دارالشوری و عدالتخانه دچار تزلزل شد، با این حال تاسیس انجمن‌های ایالتی و ولایتی در تهران و سراسر کشور در سال ۱۳۲۴هـ .ق (۱۲۸۵ هـ .ش) تدریجا موجب رفع تزلزل از مجلس شد و غوغایی که در دفاع از مشروطه در تبریز بر پا شد، درباریان را از ادامه مخالفت با مجلس ترساند. شاه هم ناچار دستخطی مبنی بر تایید و قبول مشروطیت صادر کرد. بالاخره مجلس نیز متمم قانون اساسی را در ۱۰۷ ماده که در واقع تکمله اساس مشروطیت بود تهیه و تصویب کرد و به‌این‌گونه اصل تفکیک قوای سه‌گانه مملکت که تاسیس عدالتخانه بدون آن غیرممکن یا بی‌فایده بود، به وسیله مجلس اول به تصویب رسید.

دو سال بعد ورق برگشته بود. شاه مستبد که قدرت خود را در خطر می‌دید دست به کاری زد و دوره‌ای در تاریخ معاصر ایران آغاز شد که مورخان از آن به‌عنوان استبداد صغیر یاد می‌کنند.

روز دوم تیر ۱۲۸۸ قزاق‌ها به فرماندهی کلنل لیاخوف، مجلس و مدرسه سپهسالار را محاصره کردند. در این روز اعضای انجمن‌ها که در مسجد سپهسالار و خانه ظل‌السلطان سنگر گرفته بودند، به دستور آیت‌الله سیدعبدالله بهبهانی به سوی نیروی قزاق تیراندازی کردند و تعدادی از آنها را به قتل رساندند. در مراحل اول قزاق‌ها تیر هوایی یا مشقی شلیک کردند، آنها اجازه تیراندازی نداشتند. قزاق‌ها چند توپ باروتی بدون گلوله شلیک می‌کنند. انجمن‌ها تیراندازی را شدت می‌دهند و به سمت قزاق‌ها بمب هم پرتاب می‌کنند و بازهم عده‌ای دیگر از آنها را می‌کشند. سرانجام به قزاق‌ها دستور شلیک داده می‌شود. آنها با توپ به خانه ظل‌السلطان که مقر اصلی انجمن آذربایجان است حمله می‌کنند و مجاهدان را فراری می‌دهند. به سرعت اوضاع به نفع اردوی محمدعلی شاه تغییر می‌کند. اعضای انجمن‌ها و نمایندگان مجلس می‌گریزند و قزاق‌ها مجلس و مسجد سپهسالار را تصرف می‌کنند. این درگیری که در ساعات ظهر فروکش کرد، ۳۰۰ کشته و ۵۰۰ زخمی به جای گذاشت. عده زیادی دستگیر و به باغشاه اعزام می‌شوند از جمله آیت‌الله طباطبایی و آیت‌الله بهبهانی که به شکلی موهن دستگیر می‌شوند، اما پس از رسیدن به باغشاه، محمدعلی شاه موقعیت مناسبی برای آنها فراهم می‌کند. عده‌ای دیگر از وکلای مجلس از جمله تقی‌زاده به سفارت انگلستان پناهنده می‌شوند. عده‌ای مثل میرزا ابراهیم آقا وکیل تبریزی مقتول شدند و بعضی مثل میرزا جهانگیرخان شیرازی مدیر جریده معروف صوراسرافیل و ملک‌المتکلمین واعظ معروف مشروطه‌خواه گرفتار شدند و به امر شاه در باغ شاه به قتل رسیدند. روز ۲۵ تیر ۱۲۸۸ تهران به تصرف مخالفان محمدعلی شاه درآمد و در پی این واقعه شاه به اتفاق اعضای خانواده و صد‌ها قزاق مسلح به باغ سفارت روسیه در زرگنده پناهنده شد و شورای ۲۲ نفره‌ای که بعد‌ها تشکیل شد، محمدعلی شاه را از سلطنت خلع کرد.