درگذشت اولین تدوین کننده بودجه

چهارم دی‌ماه ۱۳۰۶ هجری شمسی، میرزا ابوالقاسم قره‌گوزلوی همدانی، ملقب به ناصرالملک، از بزرگان قاجار و نایب‌السلطنه احمد شاه در تهران درگذشت. ابوالقاسم‌خان قره‌گوزلوی همدانی در دانشگاه آکسفورد به تحصیل پرداخت و پس از فراغت از تحصیل مدتی با سمت وابسته سفارت ایران در لندن خدمت کرد و دو بار هم به نیابت سفارت فوق‌العاده به دربار هلند و دربار آلمان رفت. میرزا ابوالقاسم در سال ۱۳۰۱ هجری قمری به ایران آمد و یک سال بعد به خواهش پدر بزرگش از طرف ناصرالدین شاه به‌عنوان «مشیر حضور» ملقب شد. ابوالقاسم‌خان در دستگاه ناصرالدین‌شاه به کار مترجمی مشغول شد و پس از سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا، در شورایی که عباس میرزا ملک‌آرا به دستور شاه برای تنظیم قوانین تشکیل داد، عضویت داشت و قوانین و آیین‌نامه‌های خارجی را ترجمه می‌کرد. میرزا ابوالقاسم‌خان همچنین در غیاب محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، روزنامه‌های خارجی را برای شاه می‌خواند و خطابه‌های سفرای خارجی را برای او و بیانات شاه را برای سفیران ترجمه می‌کرد. پس از انتخاب میرزا علی‌خان امین‌الدوله به‌عنوان صدراعظم در سال ۱۳۱۴ هجری قمری، ناصرالملک به سمت وزارت مالیه برگزیده شد و با کنار رفتن امین‌الدوله در سال ۱۳۱۶ هجری قمری، ابوالقاسم‌خان هم از وزارت مالیه کنار رفت و پس از آن مامور حکومت کردستان شد. ناصرالملک پس از پیروزی انقلاب مشروطه در کابینه‌های میرزا نصرالله‌خان مشیرالدوله، سلطان علی‌خان وزیر افخم و امین‌السلطان وزیر مالیه بود.

پس از سقوط کابینه میرزا احمدخان مشیرالسلطنه، نمایندگان مجلس شورای ملی در نشستی محرمانه و خصوصی میرزا ابوالقاسم‌خان ناصرالملک را نامزد رئیس‌الوزرایی کردند. با تایید این تصمیم از سوی محمدعلی شاه، فرمان رئیس‌الوزرایی ناصرالملک در سوم آبان ماه ۱۲۸۶ هجری شمسی صادر شد. ناصرالملک بعد از چند روز مشورت با نمایندگان بدون خواستن نظر شاه، وزیران خود را به مجلس معرفی کرد.

اولین اقدام ناصرالملک برای ایجاد تفاهم بین شاه و مجلس این بود که شاه و شاهزادگان بلافاصله در مجلس حضور یابند و برای حفظ مشروعیت و صیانت از قانون اساسی سوگند وفاداری به مشروطیت یاد کنند. محمدعلی شاه از این پیشنهاد ناصرالملک استقبال کرد و قرار شد مجلس روزی برای سوگند شاه و شاهزادگان تعیین کند؛ به این ترتیب شاه و شاهزادگان در روز ۱۹ آبان ۱۲۸۶ هجری شمسی در مجلس حضور یافتند و این سوگند را به‌جا آوردند.

اقدام دیگر او سر و سامان دادن به بودجه مملکت و کاستن از بودجه شاه، شاهزادگان و دربار بود. در دوره ناصرالملک بود که برای اولین بار، مجلس بودجه‌ای را برای کل کشور تدوین کرد و به این ترتیب توانست گام بلندی در راه اصلاح شیوه بودجه‌ریزی که پایه و اساس هر حکومتی است، بردارد و وظیفه خود را که نظارت در امر دخل و خرج مملکت است، اجرا کند.

اما متاسفانه با مخالفت‌ها و کارشکنی‌ها، ناصرالملک تاب مقاومت نیاورده و استعفای خود و وزیران را به محمدعلی شاه تسلیم کرد ولی شاه استعفای او را قبول نکرد و از او خواست به کار خود ادامه دهد. با این حال عده‌ای در روز ۲۲ آذرماه به در مجلس آمده و ضدمشروطه دست به تظاهرات زدند و به نمایندگان توهین کردند و این باعث شد که به سمت آنها تیراندازی شود. احتشام‌السلطنه، رئیس مجلس مسبب را شاه دانست و دو تن را نزد شاه فرستاد و از او گله کردند. شاه که از این کار عصبانی شده بود، دستور داد فرستادگان مجلس را به فلک بستند و بعد هم هر دوی آنها را اعدام کرد. او سپس رئیس مجلس را به حضور خواست و رئیس مجلس احتشام‌السلطنه هم به همراه وزرای کابینه نزدیک غروب‌‌‌ همان روز به حضور شاه رسیدند. شاه پس از فحاشی زیاد و نواختن چوب به سر و صورت آنها، دستور توقیف و اعدام همه آنها را صادر کرد. او همچنین دستور داد ناصرالملک را با قهوه قجری بکشند. در همین زمان چرچیل نایب رئیس سفارت انگلیس که از شرح ماوقع مطلع شده بود، وارد کاخ شد و اجازه ملاقات خواست. با شفاعت چرچیل و یادآوری این مطلب از سوی او که ناصرالملک دارای نشان دولتی از انگلستان است، رئیس‌الوزرا از مرگ نجات یافت اما شاه شرط کرد که او باید فورا ایران را ترک کند و به این ترتیب ناصرالملک صبح فردای آن روز ایران را به مقصد اروپا ترک کرد.

ناصرالملک بعد از خروج از ایران به لندن رفت و تا سال ۱۳۲۹ هجری قمری به ایران بازنگشت. پس از خلع محمدعلی شاه و جانشینی احمد شاه ۱۲ ساله، عضدالملک نایب‌السلطنه شد و در این زمان ناصرالملک بعد از سال‌ها به ایران آمد. مدت نیابت سلطنت عضدالملک طولانی نشد و او در شهریور ۱۲۸۹ شمسی در سنین بالا‌تر از ۹۰ سالگی درگذشت. بعد از مرگ عضدالملک، برای جانشینی از طرف قاجاریه نام سه نفر برده می‌شد که عبارت بودند از عبدالصمد‌ میرزا عزالدوله پسر محمدشاه و برادر ناصرالدین شاه، مهدیقلی‌خان مجدالدوله پسردایی و داماد ناصرالدین شاه و بالاخره میرزا احمدخان علاءالدوله داماد عضدالملک. پیشنهاد گروهی دیگر، میرزا حسن‌خان مستوفی‌الممالک بود و البته سردار ‌اسعد بختیاری هم برای قبول چنین پستی بی‌میل نبود. اما در این میان گروهی با محوریت ذکاءالملک فروغی که آن زمان رئیس مجلس بود، به تلاش افتادند و زمینه را در مجلس برای انتخاب ناصرالملک فراهم کردند و سرانجام ناصرالملک با اکثریت ضعیفی (۴۰ رای) در اول مهرماه ۱۲۸۹ به نیابت سلطنت تعیین شد. از این زمان عملا نوعی دیکتاتوری به وجود آورد و از انجام انتخابات مجلس تا زمانی که احمد شاه به سن قانونی نرسیده بود، جلوگیری کرد. سرانجام چند روز پیش از آغاز جنگ جهانی اول، ناصرالملک احمد شاه ۱۸ ساله را به تخت سلطنت نشاند و خود با وصول مطالبات گذشته مجددا به اروپا رفت. پس از خلع قاجاریه و آغاز سلطنت رضا شاه پهلوی، ناصرالملک بار دیگر به ایران آمد و سرانجام در روز ۴ دی ماه ۱۳۰۶ هجری شمسی در تهران درگذشت.

منابع:

شرح حال رجال ایران، مهدی بامداد، انتشارات گلشن

گزارش ایران، مهدیقلی هدایت، به اهتمام محمدعلی صوتی، نشر سکه

تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، مهدی ملک‌زاده، انتشارات علمی

خاطرات احتشام‌السلطنه، به کوشش سید مهدی موسوی، نشر زوار

روزنامه ایران، شماره ۲۵۶۷، ۵ دی ۱۳۰۶