از بهداشت تا وقف

شهرام یوسفی‌فر، معصومه یدالله پور: در شهرهای کهن ایران، جمعیت شهری در محلات مختلف بر اساس تفاوت‌هایی چون ویژگی‌های قومی، مذهبی، حرفه‌های شغلی یا حتی مبدأ شهری و روستایی شهریان استقرار می‌یافتند؛ ازاین رو محله‌ها به طور معمول فضاهای سکونتی گروهی همگون از مردمان را در شهر تشکیل می‌دادند. این خصلت در شهرهای کوچک تر به علت تجانس فرهنگی و دیگر عوامل دخیل، چون همگونی در حرفه یا مبدأ و خاستگاه، تشدید می‌شد. محله‌ها به عنوان بخشی مستقل در شهرها دارای تاسیسات خدماتی و عمومی مربوط به خود بودند که نیازمندی‌های ساکنان خود را برآورده می‌ساختند. در سطحی فراتر، محله‌های مسکونی در شهرها، به مانند مکملی برای منطقه بازار کهن و مرکزی شهرها محسوب می‌شدند. محله از یک میدان مرکزی برخوردار بود که معمولا در محل تقاطع دو یا چند راه اصلی قرار داشت و به مانند مرکز محله عمل می‌کرد. در اطراف میدان هم شماری مغازه و برخی اماکن عمومی (آب انبار یا مکان‌های مذهبی، اجتماعی و تفریحی) برای تامین نیازهای ساکنان محله وجود داشت. این مکان با کارکردهای اجتماعی‌اش مرکز جامعه محله نیز بود. در شهر آمل نیز به پیروی از الگوی کهن شهرها، ساکنان هر محله بر اساس شاخص‌هایی چون حِرَف و مشاغل، مسقط الرأس(زادگاه) یا قومیت اسکان می‌یافتند. به عنوان مثال، محله صنعتگران، محله نیاکی، محله گرجی‌ها و دیگر موارد که نشان دهنده این واقعیت اجتماعی در این شهر بود. به همین ترتیب محله‌های اصلی شهر نیز دارای عناصر خدماتی، اجتماعی و مذهبی بودند که نیازهای مختلف ساکنان محله و حتی شهر را پاسخگو بود. حمام‌های عمومی یکی از تاسیسات مهم محله‌ها بودند که افزون‌بر کاربرد بهداشتی، عملکردهای اجتماعی متنوعی نیز داشتند. این حمام‌ها در سیمای جغرافیایی شهرها هم تاثیرگذار بودند. در مطالعه حاضر ابتدا گزارشی از حمام‌های شهری و کارکردهای آن ارائه می‌شود و در ادامه به حمام‌های شهر آمل و اهمیت آنها می‌پردازد و در نهایت قدیمی‌ترین حمام شهر که موقوفه است، بررسی می‌شود.

در فرهنگ ایرانی پیش از ظهور اسلام و پس از آن، به بهداشت فردی به عنوان آموزه‌ای دینی توجه می‌شد و بر این اساس حمام به منزله نشانه کالبدی و اجتماعیِ بروز این گونه باورها، تجلی مهمی در جامعه ایران داشت. واژه گرمابه در دوره ایران باستان به معنای ساختمان گرم بود. در دوره اسلامی ـ به ویژه دوره خلفای عباسی و صفوی ـ حمام‌های بی‌شماری در شهرهای ایران احداث شد. اهمیت عنصر حمام در زندگی شهری سبب گردید که در الگوی شهرسازی، گرمابه مانند رکنی مهم در طراحی شهری محسوب شود در نزد ناظران آن روزگار، شمار زیاد گرمابه در هر شهر نشانه آبادانی و پاکیزگی مردم هر شهر بود. به طور معمول حمام‌ها در گذرهای اصلی و عمومی شهر یا راسته بازار، مجاورت مساجد، در مراکز یا میدان‌ها و بازارچه‌های محله‌ای برپا می‌شدند. حمام‌ها چون محیطی نسبتا بسته بوده، ارتباط کمی با شرایط اقلیمی مجاور خود دارند، از نظر ساختار کالبدی، در مناطق گوناگون اقلیمی ایران کم و بیش مشابه هستند و عوامل اقلیمی مختلف مانند آفتاب، باد و موقعیت جغرافیایی، تاثیر چندانی در نحوه استقرار شکل کالبدی و تقسیم‌بندی فضاهای داخل حمام نداشته است. برخی از حمام‌های تاریخی معروف ایران که در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده‌اند عبارتند از: حمام آخوند، حمام آقا تقی اردبیلی، حمام ابراهیم خان، انصاری، اوچ دکان، حمام بازار شاهرود، حمام پرهیزگار، پهنه سمنان، حمام تاریخی کن، مزداران، جلفا، جم، چهاردرخت، چهارسوق، چهارفصل اراک، حاج آقا تراب، حاج تقی عسکر، حاجی رییس، حسینیه اعظم، خان سنندج، خان یزد، خسروآقا، رضی آباد، سراب یا جلال، سلطان میراحمد، شاهزاده‌ها، شاه علی صفوی، شاه مشهد، شیخ بهایی، صفا یا حاجی محمد رحیم، علیقلی آقا، فین کاشان، چکنه، حمام قدیمی شهر گناباد، حمام قدیمی شیخ سلماس، حمام قدیمی ماکو، قیصریه سبزوار، کردشت اهر، کلبقلی خان ساوه، کهنه سردشت، گلشن لاهیجان، گله‌داری بندرعباس، گنجعلی خان کرمان، مرمر، مصباح کرج، مکتب خانه بروجن، ملک بوشهر، مهرآباد، میرزا رسول مهاباد، نوبر، نیما یوشیج، وزیر، وکیل شیراز، وکیل کرمان، دو حمام تاریخی رمنان در شهر آمل حمام‌های بسیاری وجود داشته است که امروزه تعداد کمی از آنها پابرجا هستند. در این شهر به ضرورت بهره‌گیری حمام‌ها از آب رودخانه مجاور شهر موسوم به «هراز» و تامین ذخیره آب انبارهای متعدد گرمابه‌های شهر، معمولا این بناها در نزدیک رودخانه ساخته شده‌اند. حمام‌های آمل نیز تابع ساختار کلی کالبدی و فضایی حمام‌های ایرانی بوده‌اند.

انواع حمام‌ها از نظر کارکرد و نحوه اداره

الف. کارکرد

حمام عمومی: این گونه گرمابه‌ها برای استفاده عموم افراد یک محله یا شهر تاسیس می‌شد و دارای ویژگی‌های معماری و طراحی درونی خاصی بود. حمام‌های عمومی به دو صورت اداره می‌شد: گاه به صورت دو حمام جداگانه، یکی مخصوص مردان و دیگری مخصوص زنان، با خزینه واحد و به هم چسبیده که به حمام دوقلو معروف بود؛ و گاه یک حمام در ساعاتی از روز برای زنان و در برخی ساعات به مردان اختصاص داشت. استفاده از این حمام‌ها مستلزم پرداخت هزینه بود.

حمام‌های خاص: شماری از حمام‌ها که درون محوطه‌های محصور (کاخ‌ها) یا محله‌هایی با ویژگی‌های قومی یا اقلیت‌های دینی قرار داشتند و فاقد کاربری عمومی بودند.

حمام‌های محله‌: این گونه حمام‌ها در مرکز محله و کنار مسجد یا حسینیه، به منظور رفع نیاز اهالی محله ساخته می‌شد. این حمام‌ها علاوه بر کارکرد بهداشتی، برای گذران اوقات فراغت نیز استفاده می‌شد.

کارکردهای حمام‌های محله‌ای در شهر آمل

حمام‌های شهر آمل از عناصر وحدت بخش مرکز محله یا محلات بودند که علاوه بر تامین نیازهای ساکنان محل و داشتن کارکردهای اجتماعی و اقتصادی، در شکل دهی به این شهر نیز تاثیرگذار بوده‌اند. با توجه به اینکه طایفه‌ها، در شهر آمل، محلات مخصوص به خود را به وجود آوردند، حمام‌های واقع در آن محل که معمولا در مرکز محله واقع بود به نام همان طایفه مشهور بوده است.

ب. نحوه اداره

حمام‌های انتفاعی: این گونه حمام‌ها را حکومت یا افراد برخوردار به منظور بهره‌گیری از عواید آن می‌ساختند. مالکیت خصوصی و طرز اداره انتفاعی این حمام‌ها وجه بارز تفاوت آنها با حمام‌های وقفی است.

حمام‌های وقفی: این گونه حمام‌ها ازنظر حقوقی تابع قانون وقف بود و درآمد حاصل از فعالیت‌های آنها وقف امور عام المنفعه یا امور خیریه مشخص می‌شد. یکی از ویژگی حمام‌های وقفی آن است که اغلب در مجاور مجموعه‌هایی چون مسجد، بازار، کاروانسرا، خانقاه ونظایر اینها ساخته می‌شد. حمام‌های وقفی از لحاظ معماری و کارکرد مانند حمام‌های عمومی بوده‌اند. برخی از حمام‌های معروف ایران که پیش‌تر از آنها نام برده شد، به صورت موقوفه بوده‌اند. در این باره، حمام بازار شاهرود، حمام گله‌داری بندرعباس، حمام کوچک و بزرگ علیقلی آقا در محله بیدآباد اصفهان و نظایر اینها قابل‌ذکرند. اهمیت وقف حمام در فرهنگ دینی مسلمانان، از نظر تاکیدی که بر پاکی و طهارت در اعمال و عبادات شده، قابل‌توجه است. حمام‌ها به مانند نهادی بهداشتی و اجتماعی به طور معمول در مجاور مسجد ساخته می‌شدند. گروهی از دولتمردان نیک سیرت به نیت بهره ثواب و ذخیره روز رستاخیز و جمعی از دولتمردان هم در اندیشه شهرت بیشتر به بنای حمام‌های وقفی چشمگیر و زیبا همت می‌گماردند. ساختن حمام یکی از موارد عادی مصرف وجوه و درآمدهای وقفی به شمار می‌آمده است. بینش دینی در باب طهارت و کاربرد سنتی حمام به عنوان یک پایگاه مداوای پزشکی، سبب گسترش شبکه‌ای از حمام‌ها با ویژگی‌های خاص ظاهری و درونی در سراسر سرزمین‌های اسلامی گشت.

محله‌های تاریخی شهر آمل

آمل از جمله شهرهای کهن ایران است که شماری از عناصر کالبدی ارزشمند آن هنوز پابرجا است. در این شهر نیز فضای شهری به محلات متعدد تقسیم می‌شد که این امر اداره شهر را آسان می‌کرد. محله‌هایی مانند: مشایی محله، کاردگرمحله، شاهان دشت محله، کاشی محله، پایین بازار، نیاکی محله، قادی محله، گرجی محله از محله‌های کهن و معروف این شهر هستند که در مرکز خود، فضای مذهبی، تجاری و خدماتی هم داشته‌اند. خط سیر بازار قدیمی آمل به خصوص محورهای آن نقش مهمی در تفکیک کالبد محله‌ای این شهر ایفا می‌کرد. رشد و گسترش کالبد بازار آمل به صورت تک‌محوری سبب شده است تا محلات مسکونی متعددی پیرامون آن شکل گیرند. این محله‌ها بر مبنای شاخصه‌هایی چون بستگی‌های طایفه‌ای شکل یافته‌اند. طایفه‌هایی چون آملی (جوان، زرگر، کاردگر، رودگر، کمانگر، چنان، نبی، دیر، سالار، چلابی، ساروی، خراسانی و کاشانی)، نیاکی (سادات و غیر سادات)، شاهاندشتی (سادات و غیر‌سادات)، مشایی، گرجی، اسکی (قادی، درزی، امیری، رییسی)، بهرستاقی (آهنگر، اردشیر، درویش، گریپ، بلقمی، بلر، قلباف، باتیجی، نوسر، اوک و بوستان)، نوایی (بلالی، گودرزی، حمزه، جغتا، ملا، درزی و خزات)، کلارستاقی (خواجه سلیمان، کهرودی، کیانی، فولادوش، امیر، شیوخ، دیلم، موتن، پلوار، درکانی، یهری، متکان، میاندهی، کرنی و مغولی)، ایرائی (رودگر، الیاس، آماک، گرشاسب)، امیری (سادات و غیر سادات، از ساکنان اصلی لاریجان) و گروه‌هایی چون لاسمی‌ها، نوری‌ها، تیکوهی، کلشی‌ها در طی ادوار مختلف تاریخی در شهر ساکن شدند و محله‌های مخصوص به خود را شکل دادند. نظم اجتماعی مزبور تا امروز نیز کم و بیش در قالب اجتماعات آیینی (مراسم محرم و غیره) و رسوم اجتماعی (عروسی و غیره) قابل‌ردگیری است.

حمام‌های محله‌ای شهر آمل

الف. حمام‌های عمومی

۱. حمام اشرف: از قدیمی‌ترین حمام‌های واقع در بازار این شهر بود. این حمام در شاهاندشت محله، مرکز بافت قدیم شهر آمل واقع بود و از شمال به کاشی محله، از غرب به پایین بازار محله و بازار قدیم، از جنوب به مشایی محله و از شرق به چاکسرمحله مرتبط می‌شد. ارتباط فضایی با بازار قدیم به صورت بی‌واسطه و در ضلع غربی آن بود. حمام روبه‌روی مسجد حاجعلی کوچک قرار داشت. غلامحسین یوسفی مالک این حمام در مسجد مزبور به خاک سپرده شده است. این حمام، سربین‌هایی (رختکن) داشت که از سه قسمت تشکیل می‌شد: وسط حوض و راهرو و دو طرف آن دو قسمت، رختکن بود. از رختکن به گرمخانه و از آنجا به صحن حمام وارد می‌شدند. آبریزگاه و نوره‌خانه قدیمی دراز و طولانی بود و نور کافی نداشت. بعدها قسمتی از گرمخانه را به این دو اختصاص دادند. کاشیکاری‌های قدیمی سربینه بر جای بود که قدمت پاره‌ای از آنها به زمان صفویان می‌رسید. بر بالای در ورودی حمام این عبارت نوشته شده بود: «هر وقت لنگ در این مکان نصب است، حمام مردانه است». وجود چند عنصر تاثیرگذار چون مسجد حاجعلی کوچک و حمام اشرف از عوامل تشکیل وحدت محله‌ای مزبور بود. این حمام، حمام اشرف سلطان نیز خوانده می‌شد. این حمام ساخت رودگری‌های آمل بود که در سال ۱۳۶۱ تخریب شد.

۲. حمام رجایی (حمام مشایی): در مشایی محله، پشت کاروانسرای حبشی مجاور راسته نمدمالان قرار داشت. مشایی محله در ضلع شرقی بافت قدیم بازار آمل واقع است و از شمال به شاهاندشت محله، از غرب به کاردگرمحله (کاردیگر)، از جنوب به بازار قدیم و از شرق به خیابان ۳۰ متری شهید بهشتی ارتباط دارد. بنا به اظهار مطلعان، مالک آن شخصی به‌نام «مشایی» بود.

۳. حمام گروسی یا حمام سبزه میدان: در راسته گروسی، نزدیک سبزه میدان قرار داشت. آقای گروسی مالک آن بود. به دو صورت مردانه و زنانه مورد استفاده قرار می‌گرفت.

۴. حمام آقاعباس: این حمام در میدانگاهی مجاور مسجد آقاعباس، در راسته آقاعباس مجاور بازار نمدمالان در کاردگر محله قرار داشت. امروزه از این حمام قدیمی اثری بر جای نیست. کارد گرمحله از شمال به پایین بازار، از غرب به نیاکی محله، از جنوب به بخش مرکزی شهر و از شرق به بازار قدیم مرتبط می‌شود.

۵. حمام مهدیزاده: این حمام در سه راهی قادی محله، نیاکی محله و پایین‌بازار قرار داشت. بنا به اظهار مطلعان، مالک این حمام اصغر مهدیزاده بود.

۶. حمام قادی محله: که در قادی محله قرار داشت و مالک آن آقای توکلی‌زاده بود. این محله در قسمت شمال شرقی بافت قدیم شهر واقع است و از جنوب به گرجی محله و از شرق به نیاکی محله و پایین بازار مرتبط می‌شود.

۷. حمام ایرائی راسته: واقع در راسته ایرائی و مالک آن آقای پهلوانزاده بود.

۸. سایر حمام‌های قدیمی: حمام یوسفخان در شاهاندشت محله، حمام چرخ فلک و فلک در قادی محله، حمام کاظم بیگ، چهارسوق، بقال، عطار، ساچمه‌پاشان، مسگر بازار که اثری از آنها باقی نمانده است. همچنین دو حمام قدیمی در‌هارون محله قرار داشت که در دوره رضاشاه تخریب و به جای آنها اداره پست و تلگراف احداث شد. بسیاری از حمام‌های مهم شهر آمل در بازار شهر قرار داشته و در تامین بهداشت و سلامتی ساکنان محله یا محله‌های بازار تاثیرگذار بوده است. ویژگی دیگر حمام‌های شهر آمل نزدیکی آنها به مساجد و تکایا بود. به عنوان مثال، حمام مشائی در مجاورت مسجد جامع، تکیه مشائی، آقا عباس قرار داشت و حمام اشرف روبه‌روی مسجد حاجعلی کوچک بود.

ب. حمام‌های وقفی آمل

۱.حمام چاکسر: این حمام در چاکسرمحله قرار داشت و واقف آن حاجی صالح مشائی بود. در وقف نامه تکیه مشائی تصریح شده که این حمام، وقف تکیه مزبور است.

۲. گرمابه سادات نیاکی: واقع در راسته نیاکی، مجاور حسینیه و مسجد نیاکی. این حمام سربینه، رختکن، سردخانه و گرمخانه داشت و عواید آن وقف بر تکیه نیاکی و نیاک است. نیاکی محله از قدیمی‌ترین محلات شهر است که از شمال به پایین بازار، از غرب به گرجی محله و قادی محله، از جنوب به بخش مرکزی شهر و از مشرق به کاردگرمحله مرتبط می‌شود و در قسمت مرکزی بافت قدیم قرار دارد. گرمابه موقوفه نیاکی تنها گرمابه به جا مانده شهر آمل در کنار مجموعه تاریخی مسجد و حسینیه نیاکی و آب انبار سابق، در اطراف بازار است. بانی آن درواقع حجت‌الاسلام و المسلمین حاج سید حسین یزدان پناه لاریجانی است. بدون تردید جنبه موقوفه بودن این بنا باعث پایداری آن شده است.