بحران ارزاق عمومی در ایران

سهیلا فارسانی ترابی: پژوهشگران تاریخ همواره بر آن بوده‌اند که با استفاده از اسناد و مدارکی که در دسترس‌شان بوده است راهی به گذشته بیابند و از اوضاع مردم آن روزگار آگاهی یابند. از آنجا که بیشتر نویسندگان و مورخان پیشین بر چگونگی گذران مردم توجهی نداشته‌اند و این امور نزد آنان اهمیت چندانی نداشته است، دستیابی به این اطلاعات همواره برای محقق با دشواری همراه بوده است. بخشی از مجموعه اسناد موجود در سازمان اسناد ملی ایران اطلاعاتی درخصوص وضعیت ارزاق عمومی، گرانی، قحطی، و سیاست‌های دولت در زمینه قیمت‌گذاری ارزاق عمومی و ممنوعیت یا آزادی خروج برخی کالاها به خارج از کشور در سال‌های جنگ جهانی اول دست می‌دهد.

هر چند ایران در جنگ جهانی اول اعلام بی‌طرفی کرد، لیکن دولت‌های درگیر وقعی به آن نگذاردند. جنگ جهانی بر کلیه امور کشور، از جمله ارزاق عمومی و کالاهای اساسی تاثیرات کمی و کیفی گذارد. کمبود مواد غذایی، مساله نان و صف‌های طولانی نانوایی‌ها و قحطی و افزایش بی‌رویه قیمت‌ها مردم را به سمت فقر، بیماری و سرانجام مرگ سوق داد.

گزارش‌های رسیده از شهرهای مختلف کشور حاکی از کمبود و گرانی نان و آشفتگی مردم در سال‌های جنگ است و تصویری دلخراش از اوضاع اجتماعی آن زمان ترسیم می‌کند. از قزوین خبر می‌رسید که منظره دکان‌های نانوایی بسیار رقت‌انگیز، نان غیر ماکول و ارزاق گران و کمیاب است. مردم به تحریک شخصی به نام حاجی سیدحسین‌ در مسجد شاه جمع شدند و در شهر شورش و بلوا ایجاد شد. ۱ در زنجان به واسطه‌ کمبود نان، زن‌ها تجمع کردند و دکان‌ها و بازار از ترس بسته شد و ازدحام عمومی ایجاد شد.

کرمانشاه امنیت نداشت. جان و مال اهالی مورد تهدید بود. چندین قتل بی‌جهت اتفاق افتاده بود. ولایت حاکم نداشت. دکاکین به‌دلیل کمبود ارزاق بسته شد و برای احدی آسایش نمانده بود. ۲ گروه‌های کثیری از گرسنگی جلای وطن کردند در قم گندم قیمت معینی نداشت و از دیگر مناطق نیز وارد نمی‌شد. خبازها به هر قیمتی در شهر گندم پیدا می‌کردند، می‌خریدند. ۳

قیمت ارزاق و اجناس در انزلی ساعت به ساعت در ترقی بود. ۴ گزارشی از مشهد حاکی است که به واسطه کمی و گرانی نان به حدی بر اهالی سخت گذشته بودکه از مردم جز آه و ناله چیزی شنیده نمی‌شد و از تمام خراسان امنیت سلب شده بود. در اصفهان نیز قزاقان با خبازان درگیر شدند و به همین دلیل مغازه‌های نانوایی بسته شد و معدودی که بازمانده بود به حدی ازدحام در آنها زیاد بود که بیم ایجاد بلوا می‌رفت. ۵ گزارشی از برپایی چادرهایی به‌منظور اعتراض در مقابل تلگرافخانه‌ ایران شهر در دست است که گروهی از بزرگان شهر طی مجلسی در عمارت چهل ستون برای بهبود وضع نابسامان ارزاق گرد آمدند و تصمیم بر آن شد که قیمت معینی برای فروش گندم در نظر گرفته شود و تمام «علما و ملاکین و اعیان» قبول کردند تا به این طریق اوضاع اندکی بهبود یابد. ۶

در گزارشی از منجیل خبر عبور گروهی سواره نظام از همدان به روسیه داده شده است و افزایش روز به روز قیمت اجناس موجب قحطی و گرسنگی اهالی شده بود. ۷ در گزارشی از شیراز در متن اعلان رئیس بلدیه خبری از تجمع اهالی در تلگرافخانه به‌دلیل گرانی ارزاق داده شده است که در متن گزارش این خبر تکذیب شده و قیمت‌های مایحتاج عمومی در شیراز به جهت آگاهی خوانندگان ذکر شده‌بود که با توجه به اوضاع دیگر شهرها، همچنین اوضاع عمومی کشور، مشکوک و غیر واقعی به نظر می‌رسد. ۸

در هر حال وجود همین گزارش نیز حاکی از وضعیت غیر عادی شهر دارد. در همین سال‌ها بر اثر کمبود مواد غذایی و بیماری‌های واگیردار هزاران تن جان باختند. ۹

گرانی ارزاق در دیگر شهرها نیز اعتراض‌هایی را به گونه‌های مختلف برانگیخت. در کردستان، گرانی قند و چای به حدی رسید که علما حکم به حرمت قند و چای دادند و طلاب مجری و مراقب اجرای حکم بودند. قهوه‌خانه‌ها بسته شد و هر عطاری قند و چای می‌فروخت اموالش ضبط می‌شد. ۱۰

ارقام جدول‌های منتشره و اعلان قیمت کالاهای اساسی که هر هفته اداره بلدیه در روزنامه‌های رسمی کشور منتشر می‌کرد، حاکی از افزایش سرسام‌آور قیمت‌ها بود. با بررسی این ارقام می‌توان دریافت که طی سال‌های جنگ جهانی اول قیمت گندم ۷۱۴ درصد، جو ۳۳۹ درصد، لوبیا ۸۰۹درصد، نخود ۴۱۵ درصد، برنج ۶۲۷ درصد، کاه ۹۷۶ درصد و قند که جزو کالاهای وارداتی محسوب می‌شد ۵۴ درصد افزایش یافت. ۱۱

تلگراف‌های خارجی نیز از بحران آذوقه و کاهش محصول گندم در اروپا و آمریکا خبر می‌دهد. استفاده از زارعان در جبهه‌های جنگ، به‌کارگیری وسایل نقلیه در تدارکات نظامی و از بین رفتن زمین‌های کشاورزی موجب کاهش محصول و افزایش قیمت حمل‌ونقل شد. عملیات زیردریایی‌های جنگی در آب‌های بین‌المللی عامل دیگری بود که رفت‌وآمد کشتی‌های تجاری را با مشکل مواجه می‌ساخت.۱۲

بدیهی است که کمبود جهانی، نیاز کشورهای درگیری را به مواد غذایی کشورهای بی‌طرف افزون ساخته بود و با توجه به قیمت‌های گران ارزاق عمومی در آن کشورها تمایل به صدور مواد غذایی را افزایش داده بود که به‌طور قطع سود فراوانی نصیب صادرکنندگان آن می‌کرد.

از آنجا که هر نوع ناهماهنگی بین عرضه و تقاضا موجب تورم می‌شود، هرگونه کاهش یا افزایش یکی از آنها قیمت‌ها را دچار بحران می‌سازد. در تحلیل عوامل موثر درکمبود ارزاق و افزایش قیمت آنها موارد زیر را می‌توان برشمرد:

۱ـ حضور قشون بیگانه و استفاده از امکانات داخل کشور برای رفع نیاز آنها؛

۲ـ‌ وضع بد کشاورزی و کاهش محصول به‌دلیل کمی آب، خشکسالی، بدی آب و هوا وجود آفت در این سال‌ها؛

۳ـ‌ احتکار (ایجاد کمبود مصنوعی)؛

۴ـ صادرات کالاهای اساسی و مواد غذایی به خارج کشور که منجر به کمبود داخلی گشت؛

۵ ـ بدی راه‌ها و کمبود وسایل حمل‌ونقل و محدود بودن امکان انتقال مواد خوراکی؛

۶ ـ خصومت ملاکان و صاحبان ثروت و عدم پرداخت مالیات جنسی به دولت؛

۷ـ ضعف دولت مرکزی که امکان هر نوع تغییر در قیمت‌ها را توسط افراد سودجو فراهم می‌ساخت؛

۸ ـ مساله روحی کمبود (که در اصطلاح اقتصادی «انتظار تورمی» گفته می‌شود)؛ در بخش‌هایی که نیروهای بیگانه حضور داشتند به‌دلیل وخامت وضع راه‌ها و کمبود وسایل حمل‌ونقل امکان انتقال آذوقه از ایالتی به ایالت دیگر بسیار دشوار بود. گزارش‌هایی از مزاحمت نظامیان روسیه در حمل مال‌ها و اجناس روستاییان داده می‌شد. ۱۳ حتی نظامیان از حکام ایالات برای تامین آذوقه سربازان خود کمک خواسته بودند. فرمانده نیروی روسیه در ایران، ژنرال باراتف، از حاکم عراق تقاضای آذوقه کرد؛ هفتاد و پنج خروار جو را بر روی دویست قاطر و شتر بار کردند و برای وی فرستادند. ۱۴ علاوه‌بر این حضور قشون بیگانه به کشاورزی و اراضی حاصل‌خیز کشور آسیب زیادی رساند. همچنین مقدار معتنابهی از مواد غذایی را که تا پیش از آن مردم مصرف می‌کردند، مورد استفاده قوای نظامی خارجی قرار گرفت. ۱۵

جنگ موجب ویرانی مناطق وسیعی از کشور شد و حضور قشون بیگانه مشکلات فراوانی بر کشور تحمیل کرد. در این باره روزنامه ایران چنین نوشت:

مکاتیب و تلگرافات جگرخراشی که پیوسته از نقاط غارت‌زده از اشرار داخلی و دسته‌جات نظامی خارجی به ما می‌رسد، فوق‌التصور رقت‌انگیز‌ است و بدون آنکه بخواهیم داخل جزئیات آن گردیم هیات دولت خصوصا وزارت جلیله داخلیه را دعوت می‌نماییم که به یک جنبش و فعالیت فوق‌العاده‌تری مبادرت نمایید. اشرار و کثرت دائم التزاید سارقین و سلب امنیت از دهات و طرق و شوارع دیگر اجازت نمی‌دهد که یک دقیقه در مقابل این حوادث لاقید بمانیم. ۱۶

کمبود ارزاق عمومی، گرسنگی و رواج بیماری‌های واگیردار موجب افزایش مرگ و میرو کاهش نفوس شد که این امر خود کمبود کارگر، افزایش دستمزد و قیمت‌ها را به دنبال داشت. در این سال‌ها روزنامه‌ها مملو از اخبار هولناک بود. خبرهای متعددی از عدم امنیت، سرقت، جنایت، قحطی، بیماری، گرسنگی و آمارهای بسیاری از مرگ‌ومیر افراد به وفور به چشم می‌خورد. ۱۷ در سر مقاله‌ای تحت عنوان «مملکت در خطر است» که در روزنامه ایران منتشر شد، می‌خوانیم:

اصل موضوع یعنی هویت مملکت از نظر مادی و معنوی در خطر است... تهاجم امراض مختلفه بیرحمانه دست به کشتار اهالی گشوده، نتیجه قحط و غلا اموال و دارایی مردم را مورد چپاول و غارت قرار داده، تخطیات اجانب و تشتت عناصر مختلفه تمامیت و استقلال ایران را دچار مخاطره نموده است. کمیت (افراد ملت) و کیفیت (استقلال آنها) هر دو در خطر است. ۱۸ کثرت امراض، شیوع وبا و گرانی و کمبود دارو همه اقشار اجتماع را تحت فشار قرار داده بود. گرانی به حدی بود که قشر متوسط جامعه نیز امکان خرید دارو نداشت و فقرا به سرعت جان خود را از دست می‌دادند. ۱۹ در ستون ویژه تلگراف‌های داخله روزنامه‌ ایران، خبر از تلفات مرض در کردستان، تقاضای طبیب به‌دلیل رواج بیماری‌های عمومی در سیستان دستگیری اشرار و حمله به مال التجاره‌ها دیده می‌شود و به خوبی وضعیت اسفبار این دوران را آشکار می‌سازد.۲۰ این وضعیت موجب بروز اعتراض‌هایی از جانب مردم به‌منظور تامین آذوقه، رفع گرسنگی و اعطای امنیت شد.۲۱

از مسائل دیگری که بر مبادلات و ارزاق عمومی تاثیر مستقیم داشت، ناامنی راه‌ها و کمبود وسایل حمل‌ونقل بود. راه‌های نه‌چندان امن و نامنظم کشور بر اثر حضور قشون بیگانه وضعیتی اسفبارتر از پیش یافت. در گزارش‌هایی از شهرهای کشور خبرهای بسیاری از ناامنی، مسدود بودن راه‌ها‌، سرقت مال‌التجاره‌ها و ناتوانی دولت در اصلاح و برقراری امنیت معابر به چشم می‌خورد. ۲۲ اشغال برخی راه‌ها توسط نیروهای بیگانه و تلاش دولت‌های متخاصم برای ایجاد راه‌های شوسه و راه‌آهن به‌منظور تسهیل در امور تجاری مناطق زیر نفوذشان به تاسیس راه‌آهن جلفاـ ‌تبریز در سال ۱۳۳۴ / ۱۹۱۶ انجامید.۲۳

به هر حال، حضور بیگانگان و هرج و مرج سیاسی کشور بر ناامنی راه‌ها افزود و سارقان را قادر ساخت به‌راحتی دست به غارت و یغما بزنند. هر روز دسته و گروه جدیدی تشکیل می‌شد و در راه‌ها به باج‌گیری از قوافل می‌پرداختند. اتحادیه تجار طی اعلانی خواهان رسیدگی به امنیت راه‌ها، کاهش ه‍رج و مرج تشکیل نیروی نظامی دولتی برای سر و سامان دادن به این وضعیت شد.

یادداشت‌ها:

۱. «ایران در سنه‌ ئیلان ئیل» روزنامه ایران، ش ۱۰۴، ۷ رمضان ۱۳۳۵، ص ۱.

۲. همان، ش ۱۲۳، ۲۴ ذیقعده ۱۳۳۵، ص ۲.

۳. همان، ش ۷۲، ۱۵ رجب ۱۳۳۵، ص ۱.

۴. روزنامه رعد، ش ۱۰۷، ۱۴ جمادی‌الثانی ۱۳۳۳، ص ۱.

۵. روزنامه ایران، ۲۷ شوال ۱۳۳۵، ص ۱.

۶. روزنامه رعد، ش ۶، ۹ ذیحجه ۱۳۳۲، ص ۳.

۷. روزنامه ایران، ش ۷۲، ۱۵ رجب ۱۳۳۵، ص ۱.

۸. روزنامه رعد، ش ۵۰، ۱۹ صفر ۱۳۳۳، ص ۳ ـ ۴.

۹. نگاه کنید به: روزنامه ایران، ش ۲۵۹، ۱۷ رمضان ۱۳۳۶، ص ۱.

۱۰. روزنامه رعد، ش ۱۶۲، شوال ۱۳۳، ص ۱.

۱۱. برای آگاهی بیشتر از چگونگی رشد قیمت کالاها نگاه کنید به:

روزنامه ایران، ش ۱۳۵۰، ۲۷ شعبان ۱۳۴۱، ص ۵.

۱۲. روزنامه ایران، ش ۵۰، ۸ جمادی‌الاول ۱۳۳۵، ص ۴.

۱۳. همان، ش ۱۲۳، ۲۴ ذیقعده ۱۳۳۵، ص ۲؛ همچنین در مورد درگیری‌های قشون مختلف که موجب کمبود ارزاق گردیده است نگاه کنید به: حسن اعظام قدسی، خاطرات من یا روشن شدن تاریخ صد ساله، ابوریحان (تهران، ۱۳۴۹ خورشیدی)، ص ۳۶۱.

۱۴. «نامه حکومت عراق به وزیر داخله»، ۲۴ جمادی‌الثانی ۱۳۳۴، سند شماره ۱.

۱۵. «آذوقه در ایران و اروپا» روزنامه ایران، ش ۱۰۵، اول شوال ۱۳۳۵، ص ۳ ـ ۴.

۱۶. «نظری به ولایات» روزنامه ایران، ش ۱۰۸، ۱۷ شوال ۱۳۳۵، ص ۱.

۱۷. همان، ش ۱۲۵، ۲۹ ذیقعده ۱۳۳۵، ص ۲.

۱۸. «مملکت در خطر است» همان، ش ۲۶۲، ۲۷ رمضان ۱۳۳۶، ص ۱.

۱۹. «برای حفظ حیات جماعت» همان‌جا، ش ۲۵۱، ۶ رمضان ۱۳۳۶، ص ۱.

۲۰. همان، ش ۳۱۴، ۱۳ محرم ۱۳۳۷، ص ۳، همان، ش ۳۱۶، ۱۶ محرم ۱۳۳۷، ص ۳.

۲۱. محمد تمدن، اوضاع ایران در جنگ جهانی اول یا تاریخ رضائیه، (تمدن، تهران ۱۳۵۰ خورشیدی) ص۲۹۷.

۲۲. روزنامه رعد، ش ۱۷۳، ۲۷ شوال ۱۳۳۳، ص ۳؛

همان، ش ۱۱۳، ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۳۳، ص ۳.

۲۳. برای آگاهی بیشتر نگاه کنید به: احمد‌علی (مورخ‌الدوله) سپهر، ایران در جنگ بزرگ، (بانک ملی، تهران، ۱۳۳۶ خورشیدی)، ص ۳۴۹ و ۳۹۰.