کاخ گلستان، اثر جهانی پایتخت ایران

گروه تاریخ اقتصاد: تیرماه سال گذشته و در جریان سی‌وهفتمین اجلاس سالانه کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو در کامبوج، کاخ گلستان در فهرست میراث جهانی این سازمان به ثبت رسید. پرونده کاخ گلستان در سال ۲۰۰۷ م به سازمان یونسکو ارسال شده بود. این نخستین اثر جهانی پایتخت کشور، کاخی است که در بخشی از سفرنامه «پیترو دلا واله» در سال ۱۰۲۸ هجری قمری، هسته مرکزی تهران دانسته شده و کل شهر شامل چنارستانی است که این قصر سلطنتی را احاطه کرده است.

کاخ گلستان در زمان شاه‌ عباس صفوی ساخته شده و سرآغاز تاسیس ارگ سلطنتی بوده که در سلسله‌های بعدی، کم و بیش مورد توجه بوده تا اینکه در عهد کریم‌خان زند، بین سال‌های ۱۱۷۳ تا ۱۱۸۰ هجری قمری با ساخت دیوان‌خانه‌ای، دچار تغییرات اساسی شد. با این وجود، اهمیت واقعی ارگ کریم‌خانی یا کاخ گلستان کنونی را می‌توان به دوران آقامحمدخان قاجار نسبت داد.

او در اواخر دوره زندیه و پس از مرگ کریم‌خان زند (سال ۱۱۹۳ هجری قمری) بعد از لشکرکشی‌ها، با استفاده از بحران داخلی ایران بر لطفعلی‌خان زند غلبه کرد و در شعبان ۱۲۰۹ هجری قمری به تهران برگشت و در نوروز ۱۲۱۰ هجری قمری به نام پادشاه ایران، در کاخ گلستان تاج گذاری کرد.

ناصرالدین شاه قاجار هم تاجگذاری‌اش را روز جمعه ۲۱ ذی‌القعده ۱۲۶۴ هجری قمری در کاخ گلستان تجربه کرد و بعد از آن بود که این مجموعه به‌دلیل مدت حکومت این پادشاه که حدود ۴۹ سال طول کشید و سفرهای اروپایی که او داشت، دستخوش تغییرات اساسی و متاثر از اروپا شد.

اگرچه در دوران سه پادشاه آخر سلسله قاجار یعنی مظفرالدین ‌شاه، محمدعلی‌ شاه و احمدشاه قاجار تا انقراض این سلسله در ربیع‌الثانی ۱۳۴۴ هجری قمری (۹ آبان‌ماه ۱۳۰۴ هجری شمسی) ارگ سلطنتی از نظر معماری چندان تغییر نکرد، ولی تاریخ آن با وقایع سیاسی دامنه‌دار و مهمی مانند انقلاب مشروطه گره خورده است که بخشی جدایی‌ناپذیر از حافظه تاریخی ملت ایران را تشکیل می‌دهد.

این ارگ سلطنتی در سال‌های بعد از انقراض سلسله قاجار و روی کار آمدن سلسله پهلوی شاهد تاجگذاری پهلوی اول در چهارم اردیبهشت ۱۳۰۵ هجری شمسی و پهلوی دوم در ۴ آبان ۱۳۴۶ هجری شمسی و همچنین برخی تغییرات و تصرفات در بافت خود بود.

بنابراین با یک حساب سرانگشتی، تاریخ کاخ گلستان را می‌توان ۴۴۲ سال تخمین زد، یکی از منحصربه‌فردترین مجموعه‌های تاریخی ایران که نه‌تنها بیانگر بخش مهمی از تاریخ هنر ایران است، بلکه به واسطه اتفاق‌های فوق‌العاده موثر رخ‌داده در آن، به مجموعه‌ای بی‌بدیل و سندی زنده از مهم‌ترین بخش تاریخ ایران تبدیل شده است.

هرچند کاخ گلستان اکنون با ۴/۵ هکتار وسعت (یک‌دهم وسعت اولیه) در بخشی از شهر تهران قرار دارد، اما پیوند آن با بافت تاریخی شامل موزه ملی و میدان مشق، توجه‌ها را به آن بیشتر کرده است.

تکیه دولت به‌عنوان یکی از مکان‌های مذهبی و مورد توجه عموم مردم در ایران عهد قاجار، به ارزش‌های کاخ گلستان اضافه می‌کند. این تکیه به فرمان ناصرالدین‌شاه در سال ۱۲۸۴ هجری قمری با مباشرت دوستعلی‌خان معیرالممالک (سرپرست ضرابخانه) در مدت حدود پنج سال و با صرف هزینه‌ای حدود ۳۰۰ هزار تومان بنا شد.

عمارت خروجی کاخ گلستان در گذشته، تقریبا متصل به ضلع شمالی شمس‌العماره بود، با عمارتی بزرگ و طولانی که باغ گلستان را به دو قسمت تقسیم می‌کرد. این بنا از شرق به غرب شامل «اتاق موزه»، تالار «آینه گلستان» و «صندوقخانه» و «رختدارخانه سلطنتی» بود.

ناصرالدین ‌شاه پس از بازگشت از سفر فرنگ، چون موزه بزرگ‌تری ساخت، رختدارخانه سلطنتی را در سال ۱۲۹۶ هجری قمری منهدم کرد و محل آن را به دریاچه یا استخری بزرگ تبدیل کرد که استخر جلوی عمارت بادگیر و شمس‌العماره و استخر جلو تالار آینه جدید را به هم متصل می‌کرد. این استخر در اوایل سلطنت پهلوی اول پر بود و اکنون به فضای سبز اختصاص یافته است.

کاخ گلستان از سمت شمال به‌وسیله چند در و دالان باریک با «حرم‌خانه» که «اندرون» و «فرح‌آباد» نیز نامیده می‌شد، ارتباط داشت. پیش از سلطنت ناصرالدین‌ شاه، عمارت اندرون همان ساختمان‌ها، اتاق‌ها و تالارهای دوران فتحعلی‌شاه بود.

در اوایل سلطنت ناصرالدین ‌شاه که در عمارت ارگ سلطنتی تغییرات عمده و مهمی داده می‌شد، پس از آنکه زن‌های حرم‌سرای ناصرالدین ‌شاه زیاد شدند و جا برایشان تنگ شد، مجبور شدند اندرون را دوباره وسعت دهند. به همین منظور در سال ۱۲۹۹ هجری قمری توسط «ابراهیم‌خان امین‌السلطان» همه بناهایی که توسط حاجب‌الدوله ساخته شده بود، خراب شدند تا اندرونی وسیع‌تر شود.

پس از آنکه کار ساخت ساختمان‌های اندرون در اطراف باغچه و حیاط به پایان رسید در سال ۱۳۰۳ هجری قمری ناصرالدین ‌شاه مصمم شد تا برای خوابگاه خود نیز کاخی به سبک جدید در وسط باغچه بسازد، ساخت آن حدود یکسال طول کشید.

این کاخ برخلاف عمارت‌های دیگر، ساختمانی کاملا به سبک اروپایی بود که از روی کاخ «دولمه» باغچه سلطان عثمانی ساخته و تزیین شده بود، همه بناهای عمارت اندرون در زمان پهلوی تخریب و به ساختمان‌های وزارت دارایی اختصاص یافت.

مجموعه فرهنگی - تاریخی کاخ گلستان نیز شامل بخش‌های «کاخ اصلی» با چهار تالار «سلام، ظروف، عاج و آینه»، «موزه مخصوص»، «موزه مردم‌شناسی»، «شمس‌العماره»، «بادگیر»، «نگارخانه»، «حوض‌خانه»، «الماس» و «نگارخانه» است.