گروه تاریخ و اقتصاد،فریماه فلاحی: آنچه می خوانید بخش دوم(پایانی) مقاله بررسی دوره قاجار از نگاه ونسا مارتین، مورخ معاصر انگلیسی تبار است که با نگاهی تحلیلی و جامع، دوره شصت ساله حکومت قاجار را مورد پژوهش قرار داده، تصویری بسیار روشن و دقیق از وضعیت تجارت در ایران نشان می دهد. در اینجا بحث امتیازات و علاقه حکومت قاجاریه در این واگذاری ها و پیامدهای منفی آن آورده می شود: مارتین معتقد است که در دوره قاجار آهنگ رشد تجارت در جنوب ایران شتاب گرفت و با نوساناتی حجم آن از ۷/۱ میلیون پوند در سال ۱۲۹۲ به ۵/۴ میلیون پوند در سال ۱۳۳۲ افزایش یافت. قالیبافی که در ناحیه اصفهان به فراموشی سپرده شده بود، در اواخر قرن ۱۳ و اوایل قرن ۱۴، به‌خصوص در (سلطان‌آباد اراک) به سرعت رونق گرفت، حمل‌و‌نقل هم در سال ۱۳۰۶ با باز شدن رودخانه کارون روی شناورهای بخار توسعه بیشتری یافت. از اواسط دهه ۱۲۷۰، کسری موازنه در تراز تجاری وجود داشت، هرچند تعیین مقدار آن دشوار است، از سوی دیگر با جریان خروج پول (مسکوک) در اوایل قرن چهاردهم شدت گرفت و به تورم منجر شد.

تقلیل ارزش مسکوکات که ناشی از سوء‌مدیریت در ضرب آن بود و نیز کاهش ارزش نقره در جهان که اساس پول رایج ایران بود بر وخامت مساله افزود. اعیان ایرانی با روی آوردن به تدابیری چون احتکار گندم و فروش آن به بهای گزاف و بانک‌های خارجی هم تنها با قبول پول مسکوک نقره که پول رایج بود، با تنزیلی سنگین سعی در حفظ سرمایه خود داشتند در اوایل قرن چهاردهم رابطه بین تورم کمرشکن و ناآرامی‌های همگانی پیوسته بارزتر شد. یکی از پیامدهای این امر، اخراج کارکنان بود که بیکاری را به‌دنبال داشت.یکی دیگر از مشکلات اسامی این دوره که مارتین از آنها یاد می‌کند، افزایش شمار شرکت‌ها و موسسات متعلق به بیگانگان است، شرکت‌هایی مانند گری پاول و هوتس و موسساتی چون بانک شاهنشاهی ایران که به انگلیسی‌ها تعلق داشت، پیدایش موسسات مالی نوین به پیشرفت تجارت کمک کرد و ارتباطات پیشرفته هم روند صادرات و واردات را رونق بخشید. شاه نیز با فروش امتیازهایی به تجارتخانه‌های خارجی از این حرکت رو به توسعه عایداتی برای خود دست و پا کرد. وی در ادامه می‌گوید که این امتیازات به‌خصوص در زمانی که ارزش مالیات و مالیات زمین به علت تورم، دائما کاهش می‌یافت و وصول آن نیز دشوار بود، درآمد مختصر شاه را افزایش داد.

از دیگر منابع قابل توجه درآمد شاه، فروش مناصب دولتی بود که چشمگیرترین آن فروش والی‌گری به کسانی بود که بیشترین مبلغ را به شاه پیشنهاد می‌کردند. در نتیجه این والی می‌کوشید، پیش از آنکه از کار بیکار شود بارخود ببندد، زیرا غالبا دور، مسوولیت آنها بیش از یکسال طول نمی‌کشید.

براساس تحقیقات ونسا مارتین، گسترش تجارتخانه‌های خارجی به دلایلی موجب بروز آشوب‌های اجتماعی شد، مشارکت فزاینده شرکت‌ها و موسسات تجاری خارجی به این مفهوم بود که سهم تجار ایرانی، به عبارت دقیق‌تر تجار متوسط و نه تجار بزرگی چون معین‌التجار، در بازار کاهش یافته و از لحاظ نظام تجاری‌شان در معامله باصرافان محلی هم از این موسسات نوپا، به‌خصوص بانک شاهنشاهی که دارای حق انحصار برای نشر اسکناس در ایران بود و با بهره کمتری وام می‌داد، آسیب می‌دیدند.

وی معتقد است که چون بانک شاهنشاهی با بازار سرمایه بلندمدت مرتبط بود، به حساب‌های سپرده آن اطمینان بیشتری بود. از این گذشته تعداد اروپایی‌ها افزایش یافته بود و این افزایش با آنکه زیاد نبود، باز آنقدر بود که اثرشان بارزتر از گذشته شود.

مردم، دولت و انگلیسی‌ها در بوشهر و جزیره خارک (۱۲۵۱-۱۲۶۶)

مولف هدف از پرداختن به این موضوع را بررسی رابطه بین مردم در سطوح عادی‌تر جامعه، دولت و انگلیسی‌ها در بوشهر و خارک، در خلال نخستین جنگ هرات می‌داند. این فصل در واقع به تجار، پیله‌وران، ملوانان، علما، ماهیگیران و غواصان مروارید ساکن در منطقه می‌پردازد.بحث تجار و تجارت را در بوشهر که مرکز تجارت و دادوستد بود، جنگ هرات، دولت و اشتغال جزیره خارک و جنگ در آنجا و سقوط آل مذکور از جهات مختلف را بررسی و تشریح می‌کند و اطلاعاتی بسیار جامع و مفید ارائه می‌دهد.

شیراز در قرن سیزدهم

شیراز از لحاظ مدنیت، تاریخی دیرینه و درخشان داشته و در این قرن سرنوشت آن با فراز و فرودهای کشور در نوسان بود که این امر در سفرنامه‌های جهانگردان بازتاب یافته است.

مارتین اطلاعاتی جامع و دقیق از شهرو جمعیت آن و تقسیم‌بندی‌های موجود طبقاتی ارائه می‌دهد، قدرت‌های محلی و شیراز، خاندان قوام‌الملک (فرد محوری در امور سیاسی شیراز) و نقش آنها در سیاست و اقتصاد تا سقوط قوام‌الملک امور مالی و نظام مالیاتی فارس، اعتراض‌های مردمی در میانه قرن ۱۳، تاثیر حضور فزاینده خارجی‌ها و افزایش حجم تجارت، بحران بر سر امتیاز تنباکو (۱۳۰۹-۱۳۰۸) و اصلاحات به وجود آمده و اعتراض صراف‌ها در پی تاسیس شعبه‌ای از بانک شاهنشاهی در شیراز و اتحاد تجار شیراز و اصفهان برای تحریم‌ این بانک که حق نشر اسکناس را در دست داشت، بررسی می‌کند.

افول اقتصادی و بلوای مردمی

مولف سپس بحث آشوب‌های جدی در نیمه قرن ۱۳ در اصفهان را تحلیل و تبیین می‌کند، مهار اعتراض‌های مردمی، چگونگی و تشریح بلوای نان و نقش ظل‌السلطان و چگونگی مواجهه او با مشکلات موجود تا پیدایش جنبش اصلاح و... را به خوبی توضیح می‌دهد. یکی از مسائل عمده ساکنان اصفهان را کاهش ارزش مسکوکات (که البته در سایر مناطق و شهرها نیز وجود داشت) یا به اصطلاح «پول سیاه» را که بانک شاهنشاهی با غیرمنصفانه‌ترین وضع با آن معامله می‌کرد، می‌داند و به تشریح آن می‌پردازد.

مارتین در پایان، نتیجه‌گیری قابل توجه و تعمقی از کل مباحث مطرح شده و پژوهش‌های بسیارش در این زمینه به دست می‌دهد و معتقد است، جامعه ایران در عصر قاجار ساخته ارزش‌های اسلام بود؛ هرچند ممکن است چنین چیزی تصریح نشده باشد. این ارزش‌ها نه تنها در شریعت که در آداب و رسوم مملکت هم مادام که بیانگر ارزش‌های اسلامی باشد، جاری بود. دولت و ملت در مذاکره و چانه‌زنی با هم پیوسته نظامی از ارزش‌های اسلامی را که برای هر دو طرف قابل فهم بود، مدنظر داشتند.بحث امتیازات و استقبال دولت قاجار در دادن امتیاز به دیگر کشورها را عاملی عمده در متزلزل ساختن نظام موجود در این عهد می‌داند و می‌گوید که در این امتیازات به‌دلیل اینکه شاه با یک شرکت خارجی به توافقی پرسود و منفعت دست می‌یافت و منافع رعایای خود، به‌خصوص منافع تجار را نادیده می‌گرفت، توازن ریشه‌دار و دیرینه منابع را مورد تهدید قرار می‌داد و همین فقدان تجارتی سودآور برای رعایای ایران از جمله عوامل نارضایتی بود که به انقلاب مشروطیت منجر شد.افزایش امتیازات و دخالت‌های فزاینده موسسات خارجی موجب شد ارتقای گروهی کهنه‌کار، یعنی تجار، دچار وقفه شود آنها به تدریج ثروتمندتر شده بودند و دولت فقیر مانده بود و این موقعیتی برایشان به وجود ‌می‌آورد تا در زمان نارضایتی با امکانات و نفوذ خود دولت را به چالش بکشند.

تجار از میزان دخالت خارجی در تجارت و از مزایا و امتیازات شرکت‌های خارجی ناراضی بودند؛ درحالی که می‌دیدند چگونه تجار غربی در اثر امنیت مالی نسبی و در پرتو اداره مدبرانه کشورشان از کسب و کار خود سود می‌برند.

منبع: عهدقاجار (مذاکره، اعتراض و دولت در ایران قرن سیزدهم) تالیف ونسا مارتین، ترجمه حسن زنگنه نشر ماهی.۱۳۹۰