چغندرهای طلایی شهر ری و کهریزک

حسن فرازمند: در شماره قبل برایتان نوشتم که در فصل اول گزارش‌های «کاپیتان پیکوت» وابسته نظامی سفارت انگلیس در ایران تحت عنوان «تاسیس کارخانه قند ایران زیرنظر مستشاران بلژیکی» حکایت از آن داشت که بازار اولیه و اصلی برای فروش تولیدات این کارخانه قند در ایران موجود است و اما در فصل دوم گزارش یاد شده «کاپیتان پیکوت» تلاش کرده است که قیمت و وضع خرید و فروش قند در بازار ایران را در آن سال‌ها (که قرار بود، نخستین کارخانه قند در ایران تاسیس شود) برای مقامات کشورش ارائه کند و در این رهگذر اعداد، آمار و ارقامی را ارائه می‌کند که در جای خودش بسیار مهم است. او اما در گزارش خود تاکید می‌کند که روس‌ها بازار قند شمال ایران را در کنترل خود دارند و یادآور شده است که حدود ۴۴ درصد از واردات آنها به ایران، محصولات شکر بوده است که از همین میزان هم ۹۰ تا ۹۷ درصد آن به صورت حبه و کله قند وارد ایران می‌شده است و طبیعی است که بلژیکی‌ها به این مساله توجه کنند.

البته در این فصل از گزارش اشاره می‌شود که به دلیل وجود مشکلات حمل‌ونقل شرکت تاسیس کننده کارخانه قند کهریزک، فعالیت خود را به تهران و حومه آن محدود می‌کند، چرا که این منطقه خود به تنهایی می‌تواند بازار مصرف‌ تولید کارخانه باشد این نکته برای کارگزاران کارخانه آشکار است که بازارهای جنوب در کنترل واردات قند فرانسوی‌ها و بلژیکی‌ها و بازارهای شمال کشور در اختیار روس‌ها است. بنابراین در ابتدای کار باید فقط به تهران فکر کرد، در این صورت هزینه‌های حمل و نقل و گمرک برای سهامداران مهم بوده است.

کاپیتان پیکوت در این قسمت از گزارش خود به کشور متبوعش انگلیس یادآور شده است و صراحتا نوشته است «... من فکر می‌کنم که مطالب مذکور در ارتباط با واردات قند از روسیه، زمینه بیشتری برای این صنعت بازخواهد کرد، همین طور با توجه به موفقیت به دست آمده در تهران،‌در اولین مرحله اقدامات مشابه بعدی احتمالا تا اصفهان گسترش می‌یابد،‌در این حال مناطق شمالی را (بلژیکی‌ها) در اختیار مبادلات روس وامی‌گذارند (البته) رقابت در اصفهان مشکل خواهد بود. این به دلیل موقعیت دورافتاده و هزینه‌ها و مشکلات حمل‌ونقل است، در حالی که شرکت در مرکز ایران محیط مناسبی، برای عملیاتش خواهد داشت.»

او در ادامه یادداشت خود نوشته است «... با توجه به وضعیت جنوب که بازار واردات قند توسط فرانسوی‌ها و بلژیکی‌ها کنترل شده است و در شمال قند روسی به طور کامل بازار را در کنترل خود دارد اما قند روسی در تهران هر یکصدکیلو به قیمت ۸۰/۱۵۹ قران (واحد پول یک ریالی آن روزگار) به فروش می‌رسد (که البته یک فرانک در آن روزگار معادل ۲ قران ایرن بوده است!) و قندهای خارجی دیگر به نسبت قند روسیه کمتر وارد ایران می‌شود، در حالی که از کیفیت بهتری برخوردارند، اما فروش آنها محدود و اندک است کاپیتان پیکوت در این گزارش آمار و ارقامی ارائه می‌دهد و یادآور می‌شود که با این اعداد و ارقام و هزینه‌ها رقابت کردن قند دیگر کشورها با قند روسی در ایران ناممکن است. او در این آمار نوشته است که: قیمت ۱۰۰ کیلو بار بدون هزینه حمل و نقل در شهر طرابوزان (ترکیه) ۴۵ فرانک در بغداد ۴۵ فرانک و در بوشهر هم ۴۵ فرانک است و هزینه حمل‌ونقل به ترتیب در طرابوزان ۵۰/۲ فرانک، در بغداد ۹ فرانک و در بوشهر ۹ فرانک به آن تعلق می‌گیرد و نیز سایر هزینه‌ها، بیمه و کمیسیون در طرابوزان ۶۶ فرانک در بغداد ۵۰ فرانک و در بوشهر ۱۰ فرانک و قیمت گمرک و... در طرابوزان ۱۰ فرانک در بغداد ۱۰ فرانک و بوشهر ۸ فرانک است و در جمع قیمت هر ۱۰۰ کیلو بار در طرابوزان ۱۲۳/۵۰ فرانک، در بغداد ۱۱۴ فرانک و در بوشهر ۱۰۸ فرانک است.

کاپیتان با بررسی و ارائه این آمارهای دقیق به دولت وقت خود قصد دارد، مشکلات اساسی و کوچک و بزرگ تاسیس یک کارخانه قند را در ایران برای دولتش تماما تشریح کند تا دولت انگلیس تصمیم نابجایی در این باره اتخاذ نکند و به دولتش گزارش می‌دهد که اکنون شرکت بلژیکی قند تولیدی خود در تهران را با چه قیمتی می‌خواهد عرضه کند و همین موضوع است که مشکل اساسی برای روس‌ها است.

جایزه قندی روس‌ها

به عقیده کاپیتان پیکوت در آن روزگار بیرون راندن قند فرانسوی و هندی از صحنه بازار توسط روس‌ها، یک موضوع تاریخی است که با سیاست‌های روس اتفاق افتاده است و دولت روس با به دست آوردن این موفقیت بزرگ درواقع یکی از کمک‌های یارانه‌ای خود را به صادرکنندگانش داده است. در همین زمان عوارض روبلی که در ازای هر پود صادرات اخذ می‌شده است، برای کسانی که شکر و قند (به ایران و...) صادر می‌کرده‌اند، صفر شده است و هرچه اخذ می‌شده است به آنها بازگردانده می‌شود و این کار دولت روسیه از ابتدای ماه مه سال ۱۸۹۲ میلادی تمام رقبای قند و شکر را از صحنه بازار ایران به درکرده است.

در همان زمان‌ها آقای چرچیل کنسول بریتانیا در رشت در پیامی به تاریخ اول ماه مارس ۱۹۸۴ میلادی به شخصی به نام لرد رزبری نوشته است: «... نرخ قند در بازار ایران توسط روس‌ها کنترل می‌شود. این نیز بستگی به وضع میزان موفقیت یا شکست کشت چغندر قند و... در آن کشور دارد. زمانی که فعالیت‌های سایر کشورهای خارجی در بازار ایران نگران‌کننده شود. روس‌ها جایزه و سایر تسهیلات گمرکی برای صادرکنندگان خود در نظر می‌گیرند.

او همچنین در این پیام یادآور شده است

«...تا آنجا که توانسته‌ام اطمینان حاصل کنم یارانه شکر تمدید نشده است، ولی امکان اینکه هر لحظه این کار پیشنهاد شود، هست.»

کالسکه‌های شکر و قند

نکته دیگری که کاپیتان به آن اشاره می‌کند، موضوع احداث و باز شدن جاده تهران - رشت در آن روزگار بوده و در این باره نوشته است: با انجام طرح باز شدن جاده رشت-تهران و ارزان شدن هزینه‌های درآمد و رشد کالاهای روسی به پایتخت، من شخصا تردید دارم این مساله تاثیر زیادی روی قیمت‌ها داشته باشد. ترافیک کالسکه در حال حاضر نمی‌تواند با ترافیک معمولی (ترافیک معمولی، حمل‌و‌نقلی است که توسط شتر و قاطر صورت می‌گرفته است) در ایران رقابت کند اگرچه با در نظر گرفتن مسائل یادشده، ممکن است شرکت‌های بلژیکی تحت‌فشار، ناچار از کم کردن ۲۰ درصد قیمت کنونی شکر باشند یا به بیانی دیگر فروش با تخفیف شکر روسی به نرخ ۸۴/۱۲۷ قران به جای ۸۰/۱۵۹ قران به ازای هر صد کیلوگرم آنها را ناگزیر از کم کردن قیمت‌ها می‌کند.

مطالعه این گزارش هر خواننده، محقق و پژوهشگری را به کنه دلایل و تصمیم‌گیری‌های آن روزگار درباره چگونگی حادث شدن یا نشدن یک واقعه تجاری و صنعتی در آن روزگار می‌برد و دلایل اصلی عبارت معروفی چون «روس‌ها نگذاشتند کارخانه قند کهریزک به‌کار خود ادامه دهد و لاجرم این کارخانه تعطیل شد» برای مردم و اهالی قند و شکر کشور بیشتر روشن می‌شود.

کاپیتان در این بخش از گزارش به دولت متبوع خود یعنی انگلیس، به مساله کشت و زراعت چغندر قند در آن روزگار اشاره می‌کند که یکی از موضوع‌های اصلی تحقیقاتی برای کمپانی بلژیکی یاد شده است و یادآوری می‌کند که بلژیکی‌ها و متخصصان علوم کشاورزی-صنعتی و مواد غذایی آنها آزمایش‌های گسترده‌ای را انجام دادند و انواع چغندر قند بومی یا وارداتی را در نقاط مختلف کشت کردند و میزان برداشت این محصول را مورد ارزیابی قرار دادند.

چغندرهای طلایی شهر ری

او در این بخش از گزارش خود از تاثیرات احتمالی بی‌علاقگی رعیت‌ها و کشاورزان اطراف تهران و شهر ری به کشت چغندر اظهار نگرانی می‌کند. به‌ویژه که چغندر محصولی است که کشاورزان باید همه آنها را برای فروش به کارخانه تحویل دهند و اگر کارخانه نخواست محصول آنها را بخرد، آنها درمانده و مستاصل می‌شوند و بازار دومی هم وجود ندارد تا چغندرهای خود را بفروشند. لاجرم باید جلوی حیوانات و احشام بریزند و ضرر و زیان جبران‌ناپذیری متحمل شوند و رعیت‌ها نسبت به این مساله یک ضمانت قطعی نیاز دارند.

با این حال او در ادامه گزارش خود این مساله را قابل‌حل می‌داند و به تحقیقاتی که قبلا توسط سه نفر محقق بلژیکی در این زمینه انجام داده‌اند، اشاره می‌کند و از قول مسیو پلت (یکی از این سه نفر) وضعیت خاک، آب و هوای جنوب تهران را به دولت متبوع خود گزارش می‌کند و یادآور می‌شود: اولا اراضی یادشده مقداری «ازت» دارند که عموما در زمین‌های زراعی یافت می‌شود، دوما میزان «فسفر» موجود در خاک اطراف شهر ری - و حومه ورامین - دو یا سه برابر بیشتر از زمین‌های زراعی کنونی است و این خود نشان می‌دهد که به چه میزانی می‌توان نسبت چغندر قند را پی‌در‌پی و بدون نیاز به بازگرداندن و تزریق فسفر به زمین به‌وسیله کوددهی (سنتی) ادامه داد. عمق خاک همچنین به‌گونه‌ای است که میزان زیادی اسید فسفریک در آن هست، به‌شرطی که زمین را به اندازه کافی شخم بزنیم و ثالثا اینکه میزان آهک موجود در مقایسه با اندازه (استاندارد) آن در زمین‌های زراعی قند در اروپا به مقدار قابل‌توجهی بالا است و چهارم اینکه «پتاس» هم به نسبت فراوانی در این زمین‌ها یافت می‌شود؛ بنابراین کوددهی برای تامین این ماده در خاک به مقدار خیلی کم لازم می‌شود و در مقایسه با خاک کشوری چون اسپانیا که از نظر آب‌و‌هوا و کشت به ایران بسیار نزدیک است، ترکیبات این خاک برای رشد چغندر قند بهتر و برتر است و چغندر زیادی به ارزش طلا می‌توان از آن برداشت. در صورت نیاز، شرکت قصد دارد زمین‌هایی را از مالک آن امین‌الدوله اجاره کند، وی صاحب اراضی مرغوب کهریزک در ۶ مایلی تهران است، او همچنین اظهار علاقه در کمک کردن به راه‌اندازی کارخانه کرده است.

کاپیتان همچنین در ادامه این گزارش به دولت انگلیس یادآور می‌شود که ایران سرزمین نور خورشید است و می‌توان حداکثر بهره را از آن برد و در زمینه آب، کارگر، دستمزد و سوخت (زغال‌سنگ) نکات جالبی را ارائه کرده است که همه آنها حکایت از آن دارند که همه‌چیز برای احداث یک کارخانه قند در تهران فراهم بوده است.

چغندرهای طلایی شهر ری و کهریزک