فراسوی سه گزینه محتمل!

یکی از دو سندی که آرشیو امنیت ملی ایالات‌متحده مرداد امسال پس از خروج از رده‌بندی محرمانه منتشر کرد، شرح جلسه‌ای است در وزارت‌خارجه ایالات‌متحده با شرکت اعضای سفارت بریتانیا در واشنگتن برای بررسی پیشنهاد کودتا علیه دولت دکتر محمد مصدق در ایران. آمریکایی‌ها معتقد بودند دولت ترومن در موقعیت مناسبی برای اتخاذ چنین تصمیمات جدی نیست؛ چون به‌زودی دوره ریاست‌جمهوری او به پایان خواهد رسید اما انگلیسی‌ها مصر بودند باید تا ابتدای ژانویه تصمیم نهایی گرفته شود، زیرا بهترین زمان برای انجام کودتا بهار است.

[متن سند]

وزارت امور خارجه

گزارش جلسه

تاریخ: ۳ دسامبر ۱۹۵۲

موضوع: پیشنهاد بریتانیا برای سازماندهی کودتا در ایران

شرکت‌کنندگان در جلسه: سفارت انگلیس: سر کریستوفر استیل، آقای برنارد باروز، آقای متیوز، آقای نیتز

دفتر امور خاور نزدیک: آقای جرنگان

سر کریستوفر استیل به گفت‌وگوهای غیررسمی پیشین درباره‌ روش‌های مبارزه با کمونیسم در ایران اشاره کرد و گفت دولت بریتانیا هنوز به نتیجه‌ قطعی در این مورد نرسیده است؛ اما گفت آمریکایی‌ها و انگلیسی‌هایی که در جلسات اخیر شرکت داشتند به درستی نتیجه‌گیری کردند که وقایع تهران تنها می‌تواند به سه گزینه ختم شود:

۱. مصدق بر سر قدرت بماند و به اقداماتی دست بزند تا قدرت حزب توده را محدود کند.

۲. مصدق از قدرت برکنار یا با کمک انگلیسی - آمریکایی‌ها سرنگون شود و فردی جایگزین او شود تا به‌شدت با کمونیست‌ها مبارزه کند.

۳. تغییری در خط‌مشی دولت صورت نگیرد و کمونیست‌ها به آرامی قدرت را به‌دست بیاورند.

درنظر بریتانیا بعید است که مصدق اقدامی موثر در مبارزه با کمونیست‌ها انجام دهد. آنها احساس می‌کنند مصدق فردی ذاتا مردد است و نمی‌تواند موضع محکمی اتخاذ کند. آقای باروز گفتند در این مورد میان آمریکایی‌ها و بریتانیایی‌ها اختلاف‌نظر وجود دارد. آقای جرنگان تایید کرد که وزارت امور‌خارجه و جناب سفیر هندرسون معتقدند که مصدق عمیقا ضدکمونیست است و اگر بتواند به توافق نفتی برسد یا موقعیت اقتصادی کابینه‌اش را تضمین کند، علیه حزب توده موضعی سختگیرانه‌تر اتخاذ خواهد کرد. من گفتم ما متوجه شده‌ایم که اکنون پیشنهاد دولت بریتانیا، این است که این دو دولت (بریتانیا و آمریکا) نوعی کودتا ترتیب دهند تا فرد دیگری جانشین مصدق شود. سر کریستوفر پاسخ داد که دولتش اصلا تصمیمی در این مورد نگرفته ولی معتقد است که باید به این گزینه به‌صورت جدی فکر کرد و از ما می‌خواهند که آن را به خوبی بسنجیم. من درباره‌ میزان اطمینان از موفقیت در چنین عملیاتی چندین سوال پرسیدم؛ ولی پاسخ‌هایی بسیار کلی دریافت کردم.

سر کریستوفر و باروز اذعان دارند که مسائل خطرناک و نامعلومی در این طرح وجود دارد. با این وجود اصرار دارند که خطر این طرح کمتر از خطر اعتماد به دولت مصدق به‌عنوان سدی در مقابل کمونیسم است. آقای نیتز پرسید: آیا این امکان وجود دارد تا شبکه‌ای را که از داخل ایران با بریتانیایی‌ها در تماس هستند، به نوعی به بوته‌ آزمایش بگذاریم و از آنها بخواهیم بدون اینکه مصدق را سرنگون کنند، عملیاتی علیه حزب‌توده و آیت‌الله کاشانی انجام دهند. اگر چنین عملیاتی با موفقیت انجام شد، نشانه‌ خوبی است که کودتا برای به قدرت رسیدن یک دولت جدید هم موفقیت‌آمیز خواهد بود. آقای باروز گفت چنین عملیاتی امکان‌پذیر نیست زیرا شبکه ایرانی مورد بحث فقط به سرنگونی مصدق علاقه دارد. سر کریستوفر استیل اضافه کرد اگر نگوییم غیرممکن اما بسیار مشکل است که بدون در دست داشتن دولت، اقدام موثری علیه حزب توده انجام داد. آقای جرنگان هم با این مورد موافق بود. من گفتم ما نمی‌خواهیم ایده‌ کودتا را به‌طور کامل رد کنیم، ولی احساس می‌کنیم باید دست‌کم تلاش جدی‌تر برای دستیابی به توافق نفتی با دولت مصدق صورت گیرد.

به آنها خاطرنشان کردم که درحال‌حاضر مشغول کار بر روی رویکردها و روش‌هایی جدیدتر هستیم و آقای نیتز به‌زودی برای گفت‌وگوی بیشتر در این مورد به لندن سفر خواهد کرد. همچنین اضافه کردم که دولت حاضر در موقعیت مناسبی برای اتخاذ چنین تصمیمات جدی نیست زیرا به‌زودی این دوره از ریاست‌جمهوری به پایان خواهد رسید. سر کریستوفر گفت که این موضوع را به خوبی درک می‌کند و انتظار پاسخی قطعی و فوری از ما ندارد، اما باید تا ابتدای ژانویه تصمیم نهایی گرفته شود، زیرا بهترین زمان برای انجام کودتا بهار است و برای آمادگی انجام عملیات به زمان نیاز است. توافق کردیم که درحال‌حاضر هیچ اقدامی صورت نگیرد ولی ما این پیشنهاد بریتانیا را بررسی خواهیم کرد. همچنین توافقی صورت گرفت تا مذاکرات درباره‌ این موضوع میان نمایندگان سیا و سازمان اطلاعاتی بریتانیا تا اطلاع ثانوی متوقف شود. باروز گفت دو افسر اطلاعاتی بریتانیا که اکنون در واشنگتن هستند به‌زودی به لندن بازخواهند گشت و به هر صورت ترجیح بر آن است که مذاکرات تکنیکی از این پس در خاورمیانه صورت گیرد.

منبع: تاریخ ایرانی