نخست‌نامه

«نخست‌نامه» کتابی بود که ماطوس ملکیانس، معلم ارمنی در سال ۱۲۸۷ در تهران منتشر کرد؛ کتابی که برای دانش‌آموزان ابتدایی طراحی شده و در بخشی از آن حرَف و مشاغل مختلف به تصویر کشیده شده، تا دانش‌آموزان با این مشاغل آشنا شوند. یکی از این شغل‌ها «کتابفروشی» بوده است. پس از تاسیس دارالفنون (۱۲۳۰ ﻫ. ش) و ورود استادان خارجی به ایران تالیف و ترجمه کتاب‌های درسی با محتوای علوم و فنون که در ایران پیش از آن رواج نداشت آغاز شد.

انتخاب اصطلاحات و واژه‌های علمی مناسب فارسی به‌جای واژه‌های خارجی نامناسب نخستین نوآوری در این کتاب‌ها بود. چهل و هشت سال بعد، با ایجاد نظام آموزشی و تاسیس دبستان‌ها و دبیرستان‌ها، موسسان، مدیران و معلمان این مدارس کتاب‌های درسی را منتشر کردند. پس از مشروطیت و از ۱۲۹۷ﻫ. ش، کتاب‌های درسی براساس برنامه وزارت معارف و با تشکیل شورای‌عالی معارف نوشته شد. از ۱۳۱۰ کتاب‌های دوره ابتدایی و از ۱۳۱۷ کتاب‌های دوره دبیرستان را وزارت فرهنگ و بعدا اداره نگارش منتشر می‌کرد. در ۱۳۱۲، دولت نظام‌نامه اداره انطباعات را از تصویب شورای معارف گذراند و تالیف کتاب درسی را نظمی نو بخشید. در سال ۱۳۲۰ بر اثر آشفتگی‌های سیاسی و اقتصادی دولت تالیف و چاپ کتاب‌های درسی را آزاد کرد. گرچه، بسیاری از دبیران و استادان دست به تالیف و ترجمه زدند، بر اثر رقابت آزاد در تالیف و چاپ کتاب درسی، کتاب‌های مشابهی در یک موضوع منتشر شدند که به هرج و مرج منجر شد و سرانجام حق انتشار کتاب‌ها به انحصار دولت درآمد. پس از آن، دولت با تاسیس سازمان کتاب‌های درسی ایران و سپس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی، تالیف و انتشار کتاب‌ها را بر عهده گرفت.

منبع: بررسی تاریخ تحولات کتاب‌های درسی مدارس در ایران (1230ـ1390ﻫ.ش)، فصلنامه پژوهش و نگارش، نوشته اسفندیار معتمدی، دوره 16، شماره 25، تابستان 1391، صص 111-131ف