اسناد؛ راویان خاموش گذشته

۱۷ اردیبهشت ماه به‌عنوان روز اسناد ملی نامگذاری شده است. به‌طور کلی می‌توان گفت اسناد قدیم را همچون سنگ‌های کنده‌کاری شده، کتیبه‌های سنگی، نقوش روی دیواره‌های غارها، الواح گلی، تومارهای پاپیروس، پوست آهو، بز یا گوساله گرفته تا کاغذ تشکیل می‌دادند که بیشتر به مسائل حقوقی، قضایی، قراردادهای بین مردم و تجارت، تاریخ، ادبیات و سحر و جادو... اختصاص داشت. کتاب‌های اولیه به‌دست آمده از تمدن‌های آشور، بابل، ایران، روم، مصر و یونان روی همین مواد بودند. از قرن ۱۵ به بعد با اختراع چاپ مجموعه کتابخانه‌ها نیز شکل گرفتند و از همان زمان واحدهای مستقلی از آرشیوها به‌عنوان بخش اداری برای حفظ و نگهداری سوابق به‌وجود آمدند و با گسترش تمدن‌ها مخازن مرکزی شکل گرفت و توسعه یافت.

رسم نگهداری و حفاظت از اسناد و مدارک دولتی در ایران از دیرباز رایج بوده است. در دوران هخامنشیان هسته مرکزی و زیربنای تشکیلات اداری امپراتوری را «بایگانی سلطنتی» تشکیل می‌داد. در حقیقت مغز متفکر سازمان اداری، رئیس بایگانی سلطنتی بود که فرمان‌های شاه را به زیردستان ابلاغ می‌کرد؛ وی مسوول ضبط و ربط مکاتبات حکومتی، فرمان‌ها و دستورهای شاه و دیگر وقایع مهم روز بود. پس از فتح ایلام، ایرانیان با لوحه‌های گلی آشنا شدند و از کاربرد آن در امور تجاری و اداری اطلاع یافتند.

ایرانیان در میانه قرن پنجم پیش از میلاد از موادی مانند چرم و پاپیروس برای نوشتن استفاده می‌کردند. اما به سبب آسیب‌پذیری این مواد، اسناد و مدارک دوره هخامنشی دوام زیادی نیاورد و بیشتر آنها از بین رفت. اسناد باقی مانده از دوران هخامنشی در مقایسه با اسناد موجود در آرشیوهای منطقه، بسیار اندک است. اما با وجود ظرافت و آسیب‌پذیری این اسناد، معدودی از آنها که از چرم و پاپیروس بوده، در شنزارهای مصر پیدا شده است. یکی از این گنجینه‌های پر‌ارزش، یک کیسه پستی حاوی چند نامه است. این نامه‌ها که به دلایل نامعلومی به مقصد نرسیده، حاوی دستورهایی به افراد مختلف بوده و در سال‌های ۴۱۱ تا ۴۱۰ پیش از میلاد نوشته شده است.

بی‌تردید سازمان‌های آرشیوی سلطنتی ایران در بابل، اکباتان، شوش، پرسپولیس و دیگر شهرهایی که محل زندگی شاهان ایرانی بود، وجود داشته است. پس از تسلط یونانیان بر ایران، اسکندر با بهره‌گیری از شیوه‌ها و بنیادهای آرشیوی ایرانیان، سازمان آرشیوی سلطنتی ایران را توسعه داد و حتی هنگامی که نسخه‌های اصلی اسنادش در یک آتش سوزی از بین رفت، بی‌درنگ دستور داد با استفاده از رونوشت اسناد که در اختیار فرماندهان نظامی بود، اسناد از بین رفته را بازنویسی کنند. در دوران پس از ورود اسلام به ایران نیز شیوه ایرانیان در نگهداری اسناد دیوانی کماکان ادامه یافت. اگر چه بسیاری از اسناد سوخت و از بین رفت. در دوره صفویه رونوشت تمام ارقام مربوط به امور مالی و احکام و نشانه‌ها و نامه‌ها و اسناد در دفاتر مخصوصی ثبت می‌شد. محل نگهداری این دفترها که «انبار دفترخانه دیوان اعلا» نام داشت ظاهرا عمارت چهلستون بوده است.

در دوره قاجاریه از زمان فتحعلی شاه، اسناد و مکاتبات و سواد (رونوشت) فرمان‌ها در دربار نگهداری می‌شد و آرشیو جزو اداره بیوتات به شمار می‌رفت. از زمان ناصرالدین شاه، علاوه بر بخش نگهداری اسناد دربار، اسناد سیاسی در وزارت امور خارجه و اسناد مالی در دستگاه میرزا یوسف خان مستوفی‌الممالک گردآوری می‌شد، اما روش صحیحی برای نگهداری اسناد و نوشته‌ها وجود نداشت. سرانجام در سال ۱۲۷۸ خورشیدی وزارت خارجه به پیروی از روش بایگانی کشورهای اروپایی، بایگانی خود را مرتب کرد. پس از انقلاب مشروطه و طی سال‌های ۱۲۸۰ تا ۱۳۰۹ خورشیدی اقدام‌هایی برای به کاربردن روش‌های نوین بایگانی با استفاده از دانش و تجارت هیات‌های فرانسوی و بلژیکی انجام گرفت. سرانجام در اردیبهشت ۱۳۰۹ تاسیس مرکزی برای حفظ اسناد دولتی در جلسه هیات وزیران به تصویب رسید. به این ترتیب تا سال ۱۳۴۵ که لایحه تاسیس «سازمان اسناد ملی ایران» به هیات دولت ارائه شد، هرچند وقت یک بار لوایحی در این باره مورد بررسی قرار می‌گرفت. ۱۷ اردیبهشت ماه ۱۳۴۹ مجلس شورای ملی قانون تاسیس سازمان اسناد ملی ایران را به تصویب رساند و برای اجرا به دولت ابلاغ کرد.

منبع:کتابخانه و مرکز اسناد ملی