نیمه تاریک تاریخ نمایی از همایش مشروطیت در اصفهان

دنیای اقتصاد:همایش «مشروطیت در اصفهان به روایت اسناد» ششم اردیبهشت ماه سال‌جاری در سالن صائب دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان برگزار شد. دکتر شهرام یوسفی‌فر، معاونت اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی، در این همایش با تاکید بر اهمیت منابع آرشیوی از جمله اسناد به‌عنوان یکی از منابع اصلی تاریخ‌نگاری گفت: به‌رغم اینکه کشور ما از نظر داشتن اسناد اعم از دولتی و نیمه دولتی و به‌ویژه خصوصی بسیار غنی است اما به علل گوناگون، ارتباطی بین این اسناد با پژوهشگران وجود ندارد، درنتیجه پژوهش‌های ما دچار نقص‌های جدی هستند. وی در ادامه به بیان پاره‌ای از این علل پرداخت:

۱- بین اسناد خصوصی و آرشیوها ارتباط منظمی وجود ندارد. ۲- آرشیوها به تحولات دانش تاریخی بی‌تفاوت هستند. ۳- مراکز اسنادی که باید سهولت دسترسی به اسناد را برای پژوهشگران فراهم کنند، خود به امر پژوهشگری می‌پردازند و همین مساله باعث پنهان کردن اسناد توسط مراکز اسنادی شده است. به علاوه اینکه محققان ما به اسناد خارجی هم دسترسی ندارند. وی در پایان هدف از برگزاری چنین همایش‌هایی را تشخیص موضوعات مغفول در تاریخ مشروطه اصفهان و بررسی آنها با استفاده از اسناد بیان کرد که با مطالبات پژوهشگران از مراکز اسنادی باعث می‌شود تا آنها این نیازها را از طریق جمع‌آوری اسناد پراکنده و مجموعه‌های رصد نشده پیگیری و منابع آرشیوی خویش را مجموعه‌سازی کنند. در ادامه همایش دکتر مرتضی دهقان‌نژاد، رئیس دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، در باب اهمیت اسناد در امر پژوهشگری و مسائل محدودیت دسترسی به اسناد سخن گفت و ابراز امیدواری کرد که با تلاش‌های مسوولان حاضر در این همایش این مشکل برطرف شود. سپس دکترعلی ططری، دبیر علمی همایش و مدیر مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه این همایش‌ها به تصمیم گروه مهتاب به مناسبت یکصدودهمین سالگرد مشروطه در ۴ مرکز اصفهان، آذربایجان، گیلان و تهران که بیشترین تاثیر را در انقلاب مشروطه داشته‌اند، برگزار می‌شود بر اهمیت نقش اصفهان در انقلاب مشروطه تاکید کرد و پنج عامل را برای انتخاب اصفهان به‌عنوان اولین مرکز برای برگزاری این مجموعه همایش‌ها برشمرد:

۱- تنوع رخدادها در طول انقلاب مشروطه در اصفهان.

۲- حضور نمایندگی‌های بیگانه در اصفهان و لزوم تهیه فهرست و اطلاعات از اسناد آنها.

۳- وجود بیشترین مجموعه‌داران اسناد خصوصی در این شهر.

۴- تشویق مجموعه‌داران خصوصی و خانواده‌هایی که حتی در بعضی موارد اسناد خاندانی خود را تا ۶۰۰ سال حفظ کرده‌اند برای شرکت در این همایش.

۵- وجود مراکز متنوع نگهداری اسناد در اصفهان مانند سازمان اسناد و کتابخانه ملی اصفهان، اسناد شهرداری، تخت فولاد، خانه مشروطه، آموزش و پرورش و اتاق بازرگانی.

سپس دکتر علیرضا ابطحی، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد نجف آباد، مقاله‌ای با موضوع ناامنی و بررسی آن در دوره مشروطه با تاکید بر شهر اصفهان قرائت کرد.

او با دوره‌بندی مشروطیت در اصفهان چنین استدلال کرد:

۱-دوران انتظار و شادی (از اعلام مشروطه تا سفر ظل‌السلطان به تهران به مناسبت تاج‌گذاری محمدعلی شاه) که در این دوره امنیت موجود در اصفهان به علت همان حاکمیت ظل‌السلطان است. ۲- دوران غیبت ظل‌السلطان از اصفهان تا برکناری او از حاکمیت اصفهان که درخواست برای عزل ظل‌السطان باعث درگیری بین هواداران و مخالفان وی می‌شود و این درگیری‌ها ناامنی در اصفهان را تشدید می‌کند. ۳- حاکمیت نظام‌السلطنه و قدرت یافتن انجمن ولایتی که با ایجاد نهادهای مدنی و درگیری و رقابت بین گروه‌های مختلف به تدریج بحث گرانی نان و کمبود آن، کمبود گوشت و اختلال در امنیت راه‌ها به‌وجود می‌آید. ۴- دوران استبداد صغیر که حکومت اقبال‌الدوله منصوب از طرف تهران باعث ناامنی است. ۵- دوران پس از استبداد صغیر که با ورود برخی عشایر به اصفهان شروع می‌شود و قدرت یافتن این عشایر و اختلافات آنها با یکدیگر و با دیگر گروه‌ها باعث تضعیف نقش روحانیت و انجمن ولایتی می‌شود و به ناامنی‌ها دامن می‌زند. سخنران بعدی دکتر کرم پور از خاندان بختیاری‌ها بود که بر حضور بختیاری‌ها در انقلاب مشروطه و نقش فعال آنها در این انقلاب تاکید کرد. در ادامه آقای دکتر سیدمسعود سیدبنکدار، عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان، به بررسی اوضاع سیاسی اصفهان در اواخر دوره قاجار و سال‌های آغازین قدرت‌یابی پهلوی اول پرداخت.

دکتر توران طولابی، عضو هیات علمی دانشگاه لرستان، نیز مقاله‌ای با عنوان «ظل‌السلطان و مشروطیت در اصفهان: تاملی در الگوی سیاست‌ورزی نخبگان» برای حاضران خواند. به باور این استاد دانشگاه از دو منظر می‌توان به الگوی سیاست‌ورزی نخبگان در این دوره پرداخت:

۱- تامل و بازاندیشی در پیچیدگی ساختار سیاسی قدرت در دوره قاجار که حکام ولایات و ایالات بخش مهمی از حاکمیت قاجار هستند و تنها شاه قاجار نقش اساسی را بازی نمی‌کند.

۲- با بررسی قدرت و تاثیر سیاسی حکام ایالات و ولایات در نقاط مختلف ایران که این قدرت و تاثیرگذاری متفاوت بوده است، می‌توان به بررسی تاریخ طبقات مختلف ایران و در واقع تاریخ اجتماعی ایران در آن دوره پرداخت.

دکتر طولابی در ادامه دو مقطع از حکومت ظل‌السلطان را تشریح کرد:

۱- قبل از مشروطه که در این دوره با توجه به اینکه وی پسر ناصرالدین شاه بود نگاهی هم به سلطنت و مقام پادشاهی داشت و در تحلیل رفتارهای او باید به این مساله توجه کرد.
۲- دوران بعد از مشروطه که مانند دیگر حکام، هم می‌خواهد خودش را در این ساختار قدرت حفظ کند و هم می‌خواهد بعضا خود را با ساختار جدید تطبیق دهد مانند کمک‌هایی که به مشروطه و مشروطه‌خواهان می‌کند که در نتیجه باعث تشکیل یک الگوی پیچیده در ساختار سیاسی ایران در آن دوره می‌شود. سخنران بعدی دکتر مجید تفرشی، سندپژوه مستقل آرشیو ملی بریتانیا بود. او ضمن معرفی مراکز متعدد موجود در انگلستان که اسناد در آنها نگهداری می‌شود، افزود: کتاب آبی همراه با بعضی دیگر از کتاب‌های منتشره در ایران که مشتمل بر اسناد انگلستان هستند، شاید بیش از یک صدم اسناد موجود در انگلستان درباره انقلاب مشروطه ایران نباشند. به گفته وی این اسناد شامل این موارد است:

مکاتبات کنسولگری انگلستان در اصفهان، گزارش خفیه‌نویسان محلی، گزارش‌های هفتگی، ماهانه، فصلی و سالانه با عنوان Isfahan News و گزارش‌های موضوعی مثلا با موضوع تجارت، قیمت‌ها، امنیت راه‌ها و...، اسناد شخصی و خانوادگی مقامات و شخصیت‌های انگلیسی مانند سرپرسی سایکس، سرآرنولد ویلسن و سیسیل ادواردز، نماینده کمپانی قالی شرق که درباره تجارت فرش در اصفهان مطلب دارد، تلگراف‌های مقامات کشوری و محلی ایران به یکدیگر که توسط ماموران انگلیسی در ایران شنود شده‌اند، گزارش‌های مفصلی درباره مناطق همجوار ایران مانند کویت، بحرین و مسقط که در این اسناد درباره تجارت اصفهان هم مطلب وجود دارد. تفرشی خاطرنشان کرد: اسناد موجود درباره شرکت نفت مربوط به بختیاری‌هایی است که در اصفهان حضور داشتند. این اسناد برای شناخت خاندان بختیاری‌ها و سهمی که از نفت می‌گرفته‌اند، مهم است. او سپس به اسنادی اشاره کرد که درباره سه راه مهم اصفهان- بختیاری، اصفهان- بوشهر و اصفهان- قم وجود دارد و اسنادی که درباره تاریخ محلی و تاریخ خانواده‌ها مانند خاندان ظل‌السلطان و مناسبات آنها با انگلیسی‌ها موجود است.

همچنین اسناد زیادی از ارتباطات مردم عادی با انگلیسی‌ها وجود دارند که این اسناد در مجموع می‌توانند موضوع حداقل ۱۰۰ پایان نامه دکتری و ارشد شوند که باعث می‌شود نگرش ما نسبت به تاریخ مشروطه حداقل در یک دید منطقه‌ای متحول شود. آخرین سخنران ارائه دهنده مقاله، دکتر سهیلا ترابی فارسانی، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد نجف‌آباد بود که به بررسی وضعیت تجار ایرانی در گذار از سنت به دوران مدرن با تاکید بر اسناد تجاری اصفهان پرداخت. به گفته وی در دوره اول قاجار، تجارت به همان شکل سنتی و خانوادگی در ایران و اصفهان رواج داشت. دکتر فارسانی ترابی ویژگی‌های این نوع تجارت سنتی را برشمرد و دوره دوم قاجار را که مقارن با نیمه دوم قرن نوزدهم بوده «عصر امتیازات» نامید.

او گفت: در این دوره تجار ایرانی در مرحله گذار به نوگرایی هستند که تغییراتی مانند تغییر لباس، ساخت تجارت خانه‌هایی در خیابان، افزایش حجم تجارت، گذار از تجارت خانوادگی به تاسیس شرکت‌های تجاری، عبور از منافع فردی به منافع جمعی و... از ویژگی‌های آنها است. به گفته این محقق شرکت‌های سهامی که در این دوره در اصفهان تشکیل شدند، عبارت بودند از: کمپانی تریاک اصفهان، شرکت عمومی تجاری توتون و تنباکو، کمپانی محمودیه، کمپانی مسعودیه و شرکت اسلامیه که بعضی از این شرکت‌ها در شهرهای دیگر هم شعبه داشتند اما در نهایت این شرکت‌ها دچار بحران شده و ورشکست شدند، هر چند در این روند، تجار از یک طبقه درخود تبدیل به یک طبقه برای خود شدند.

گزارش از: سیدرسول ابطحی، دانشجوی دکترای تاریخ دانشگاه اصفهان.

نیمه تاریک تاریخ