حکمرانی دوره قاجار ژاک دمورگان

در ایران حکومت به اشخاص سرشناس به‌طور اجاره واگذار می‌شود و حکمرانان بزرگ مسوول همه چیز قلمرو خود هستند و کلیه محاکم قضایی با آنها است. سپاه و لشکر خویش را خود تشکیل می‌کنند و مقام نایب‌السلطنه دارند. کلیه مخارج اداری و مالیات را خود می‌پردازند و کلیه عواید قلمرو حکومتی آنها هم به خود ایشان تعلق می‌گیرد. نتیجه این سازمان و این نحوه اداره، این است که در قلمرو حکومتی حکمرانی، اگر خلاف و جنایتی پیش آید و صدراعظم وقت از آن با خبر شود، حکمران منطقه مسوول است و باید جریمه و غرامتی بپردازد. حکمران مزبور هم جریمه و غرامت را از فرماندار شهرستان و او نیز از بخشدار محل مطالبه می‌کند و بالاخره غرامت و جریمه غالبا چند برابر آنچه باید به صدراعظم برسد، از آبادی و قریه‌ای که جنایت یا خلاف در آنجا روی داده، اخذ می‌شود! به‌طوری که دیده می‌شود، هر دم نمی‌توان با صدراعظم ارتباط گرفت و هیات [فرانسوی] باید نسبت به این موضوع، خود را بسیار متین و با صبر نشان دهد و جز در موارد بسیار لازم، نباید توسط نمایندگی سیاسی فرانسه در تهران به دولت ایران شکایتی برد؛ زیرا در اغلب موارد دولت مرکزی، حل موضوع شکایت را به خود حکمرانان و گاهی نیز به حکام جزء زیردست رجوع می‌کند و چون هر اندازه هم احتیاط به کار رود، باز در خلال آن بسیار حوادث واتفاقاتی دیگر پیش می‌آید، شرط عقل در این است که همیشه روابط نیکو با مقامات محلی موجود باشد.

- ژاک دمورگان، باستان‌شناس فرانسوی (1923- 1857)