وصف بناهای خوی

«روزنامه سفر از تبریز تا ماکو» عنوان روزنوشت‌های علی‌بن‌محمد مهندس‌باشی در دوران ناصرالدین شاه است. در اینجا بخشی از کتاب روزنوشت‌های او را می‌خوانید:

«... روز دوشنبه۱۴ شوال، مطابق۲۷ جدی ئیلان ئیل۱۲۸۶ ه.ق ( برابر با ۲۷ دی ۱۲۴۸ ه.ش) از تبریز حرکت کرده بعد از پیمودن هفت فرسنگ راه و گذشتن از صحرای میل‌دوزی که محل زراعت یکانات است و گذشتن از آجی چائی که حد مرند و خوی است به قریه «ایواوغلی» که در دامنه تپه‌ای که در کنار قوتور [چایی] واقع است رسیده شب را در آنجا توقف نمودیم. در این قریه کدخدا و ریش سفیدی نیست، از قراری که می‌گفتند این قریه و قریه مرکان و دو سه قریه دیگر از خالصه‌جات دیوانی است، که حاکم خود ضبط می‌کند و علاوه بر مالیات دیوانی بدون اینکه ضرری به رعایا وارد آید، سالی به قدر پنج هزار تومان از این چند پارچه ده منفعت صیفی حاکم برمی‌دارد و آدم خودش در اول حاصل به اینجا آمده از قرار معمول عملکرد ده را ضبط می‌نماید.

از دزدی و شرارت راه‌ها و صدمات حکام سوال نمودم. این قریه اولین قریه بود که مردم آنجا اغلب از این فقرات آسوده بودند. صبح از آن قریه روانه خوی که چهار فرسنگ است گردیده، از قرائی که بعضی بسیار آباد و بلاجمع، بعضی جزئی جمع داشت که مثل بلاجمع است و صحرای وسیع پرآب خوی که چقدرها آباد و از هر جهت قابل و مستعد غرس درخت توت و عمل آوردن ابریشم است، گذشته وقت غروب از دروازه چرسی وارد خوی گردیده، در دم دروازه قراولخانه به دید آمد بسیار خوب و با قاعده و منظم که واقعا پس از ملاحظه و مشاهده قراولخانه‌های دارالسلطنه تبریز کمال تعجب را داشت، فورا با همراهان خدمت شجاع‌الدوله رفته، بعد از ملاقات ایشان به منزلی که معین شده بود، رفته مشغول اتمام کارهای متعلقه به کنار ارس گردیدم.»

«پس از ورود به دارالصفای خوی تخمینا بیست روز مشغول عرض روزنامه و عرایض و کشیدن نقشه‌های سرحد کنار ارس گشته، و بعد ذلک ابتدائا به عمل بازدید قورخانه مبارکه پرداختم. جمیع اسباب از عدم مواظبت قورخانه‌چی بی‌قاعده و بی‌ترتیب ناجور بر روی هم ریخته بود، این بنده با آن شدت برودت هوا و کثرت برف و باران که مقتضی فصل زمستان است زیاده از ده روز تمام اوقات خود را صرف انجام عمل بازدید قورخانه مزبوره کرده، در کمال وقت و زحمت به مقدار جزئی و کلی اسباب رسیدگی کرده، همگی را به قاعده و ترتیب روی هم گذارده، پس از انجام و اتمام این عمل توپخانه مبارکه را نیز بازدید کرده و سان توپچی و قورخانه‌چی و اسب و عمله اصطبل توپخانه را دیده از قرار دستورالعمل کتابچه عرض کرده، انفاد داشت.

بعد از انجام خدمات مزبوره، در مدت قلیل توقف خوی، به‌واسطه بعضی جهات که در طی عرایض به عرض رسانید، خود را مشغول تحصیل استحضارات و اطلاعات اوضاع ولایت و برداشتن نقشه‌های لازمه نمود و در باب بناهای هذه‌السنه آنچه شنیده و خود به دقت دیده، این است که این بناها با کمال تعجیل ساخته شده، چنان‌که این اوقات به یک باران جمیع اینها از طاق و مجردی و جرز و دیوار شکست خورده، باید در وقت، بنایی جدید، از نو ساخته شود. می‌گفتند که حاجی محمدتقی معمار چون خود برآوردچی است، جمیع تقلباتی را که دانسته می‌توان به کار برد که شخص برآوردچی نتواند بفهمد به کار برده و به قدر چهار هزار تومان در میانه تلف شده و این و آن برده خورده‌اند.

ظاهر و طرح نقشه این بناها خوب است ولی در باطن معیوب است، هرگاه در تعمیر مجدد آن مواظبت نشود همگی شکست خورده و به کلی خراب خواهد شد، علاوه بر آن ناتمام است، هرگاه تمام و بی‌عیب شده و تعمیر خندق و جان‌پناه قلعه نیز سمت اتمام پذیرد و دو بدنه دیگر هم برای قورخانه سوای این دو بدنه که حالا دارد با جای صاحب منصب ساخته شود و جایی هم در میدان به جهت توپ‌ها بسازند، قلعه خوی یکی از قلاع محکم دولتی و بسیار باشکوه و محسود دول خارجه خواهد شد، در صورتی که بذل اهتمامی در مواظبت آبادی آن معمول دارند، مثلا تعمیری که محتاج علیه است،کرده محافظی برای آن معین کنند و در حکومت حاکمی که خرابی قلعه تعمیر نشده و آباد نباشد، حاکم مزبور را به علاوه مخارج تعمیر، مبلغی جریمه و جنایت کنند، تا سایر حکام همه ساله وجه تعمیری که از دولت مرحمت می‌شود به مصرف مخارج آن رسانیده، نگذارند که ابنیه دولتی خراب و منهدم شود و قراولخانه و سربازخانه خالی و بی‌سرباز نباشد، حالا که پول دولت خرج شده، اقلا بی‌مصرف نباشد و حاصلی از برای نظم عمل سرحد از اینها مترتب شود.»