اوضاع بازار در ایران باستان

از دیرباز مهم‌ترین منبع درآمد مردم باستان شکار و سپس کشاورزی بوده است. اما به مرور زمان بازرگانی و تولید صنایع‌دستی نیز در میان مردم دارای جایگاه خاصی ‌شد. نمونه‌های متعدد از سکونتگاه‌هایی که اقتصادشان متکی بر تولید صنایع‌دستی بود، در نقاط گوناگون ایران یافت شده است که از آن جمله می‌توان به تپه زاغه در دشت قزوین (اواخر هزاره هفتم ق.م و اوایل هزاره هشتم ق.م)، تپه سیلک در کاشان (هزاره ششم ق.م)، تپه حسنلو در جنوب غربی دریاچه ارومیه (هزاره ششم ق.م)، شهر سوخته در سیستان (هزاره سوم ق.م) و سکونتگاه‌های عیلامی (هزاره چهارم ق.م به بعد) اشاره کرد که شواهدی مبنی بر وجود کارگاه‌های صنایع‌دستی و فضاهای بازرگانی در آنها پیدا شده است. توسعه روابط بازرگانی در آن دوران موجب شد که در حدود هزاره چهارم قبل از میلاد مهر اختراع شود و از آن برای ممهور کردن برخی از انواع ظرف‌های حامل کالاها استفاده کردند و به این ترتیب روابط بازرگانی با دقت و سهولت بیشتری انجام شد.

سیلک کاشان را می‌توان یکی از کهن‌ترین شهرهای شناخته‌شده‌ای دانست که در آن ناحیه‌های ویژه فعالیت‌های تولیدی از سایر نواحی شهر متمایز شده بود. این اقدام در حوزه‌بندی فعالیت‌ها و فضاهای شهری را می‌توان از نخستین کنش‌های مهم در شکل‌گیری فضای بازار به‌شمار آورد. این شهر بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۲۱۰۰ قبل از میلاد بسیار آباد بود و در پررونق‌ترین زمان، جمعیتی حدود ۵۵۰۰ نفر داشته است. شمار ساکنان شهر برای شهری در آن دوران بسیار قابل‌توجه به‌شمار می‌آید. این شهر در پی یک آتش‌سوزی گسترده و پس از آن احتمالا سیل منهدم شد و بسیاری از اشیایی که اکنون از آن به‌دست می‌آید، طی چند هزار سال در زیر لایه‌ای از خاکستر و نمک تا امروز پایدار مانده است. بسیاری از مردم شهر به‌صورت تخصصی در زمینه سفالگری، بافندگی، فلزکاری، سنگ‌تراشی و جواهرسازی به‌کار اشتغال داشتند. گستردگی مبادلات بازرگانی و روابط اجتماعی در هزاره دوم پیش از میلاد در عیلام چنان بود که قوانین و ضوابط قضایی و اجتماعی دقیقی برای اداره جامعه تدوین کرده بودند، چنان‌که شاهزاده‌ای اهل شوش موسوم به آداپاکشو کمی پیش از حمورآبی دستور داد که قوانین قضایی را بر لوحی سنگی حک کنند و آن را در میدان بازار پایتخت قرار دهند.

در بخشی از اسطوره جمشید در وندیداد چنین آمده است: «پس جمشید غاری چهارگوشه به درازای یک میدان اسب برای سکنای مردم و چهارگوشه‌ای به درازای یک میدان اسب برای گاوهای شیرده ساخت، در آنجا بازاری ساخت که در آن سبزی‌ها و خوراک فاسد نشونده بود. در آنجا خانه‌ها ساخت با اتاق‌ها و ستون‌ها و دیوارها و حصارها.» در برخی از سکونتگاه‌های ماد پیشه‌وران به‌صورتی سازمان‌یافته به کار اشتغال داشته‌اند. امپراتوری هخامنشی برای اداره سرزمین‌‌های وسیع زیر سلطه خود نظام اداری و اقتصادی کارآمدی شکل داد و برای سهولت مبادلات اقتصادی سکه‌ای از طلا موسوم به دریک و سکه‌ای از نقره موسوم به سیکل ضرب شد. در متن‌های مربوط به این دوره به برخی از انواع مالیات‌ها از جمله عوارض دروازه، باج بازار و عوارض بندر اشاره شده است. شهر دورا-اروپوس نمونه‌ای مهم از شهرهای پارتی به‌شمار می‌آید که جایگاه آن در بازار براساس نقشه شهر در دوره ۲۵۶-۱۶۵ م به خوبی آشکار است. براساس نقشه شطرنجی شکل شهر، بازار و میدان عمومی در کنار یکی از محورهای اصلی شهر، که از یک دروازه تا دروازه‌ای دیگر امتداد یافته بود، شکل گرفته بود.

در دوره ساسانی دبیران که یک طبقه شهرنشین بودند از چنان قدرتی برخوردار شدند که به‌صورت رسمی یک طبقه اجتماعی را تشکیل دادند و شمار طبقات اجتماعی از سه طبقه (روحانیون، سپاهیان، کارگران و کشاورزان) به چهار طبقه افزایش یافت. در این دوره شمار بسیاری شهر ساخته شد و روابط بازرگانی ایران با همسایگانش توسعه یافت و بازار به یک فضای مهم شهری تبدیل شد. بازاریان در این دوره تشکیلات صنعتی منسجمی را شکل دادند، چنان‌که براساس بعضی اسناد برجای مانده، بعضی پیشه‌وران مانند نقره‌سازان، جواهرسازان، فلزکاران و نیز بازاریان هر کدام یک رئیس برای صنف خود داشتند.

منبع: حسین اسماعیلی، بهروز عمرانی، تاریخ و معماری بازار تبریز، انتشارات ستوده