دکتر حامد عامری

جریان مهم دیگر ترقی‌خواهی در این دوره، که در کنار جریان داخل حاکمیت و البته مستقل و مرتبط با آن وجود دارد، «جریان برون‌حکومتی»، بود. آغاز این جریان را می‌توان اندیشه‌ها و نوشته‌های میرزا فتح‌علی آخوندزاده دانست، که بعدا از آنها به «منورالفکران» یا «روشنفکران» تعبیر می‌شود. این جریان، دیدگاه‌های متفاوت و مختلفی را دنبال می‌کرد، و در عین استقلال از جریان تحول‌خواه درون حاکمیت، با آن ارتباط و تعامل داشت، تا جایی که برخی از چهره‌های مهم جریان اول در جریان دوم نیز حضور پررنگی داشتند، افرادی چون میرزا ملکم خان، میرزا یوسف خان مستشارالدوله و میرزا محمد خان مجدالملک سینکی، کارگزاران دولتی‌ای هستند که سری نیز در مباحث روشنفکری زمان خود داشتند. از مهم‌ترین چهره‌های مستقل جریان دوم می‌توان به میرزا فتح‌علی آخوندزاده، میرزا آقاخان کرمانی، حاج زین ‌العابدین مراغه‌‌ای، میرزا حبیب اصفهانی، میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی و... اشاره کرد.

این گروه از متجددان ایرانی، ایده‌ها و دیدگاه‌های متعددی را دنبال می‌کردند. از مهم‌ترین این ایده‌ها و دیدگاه‌‌ها می‌توان به مباحثی چون، «اصلاح دین»، «اصلاح و تغییر الفبا»، «تاریخ‌نگاری جدید»، «قانون‌خواهی»، «نقد ادبی»، «ترجمه و ادبیات جدید»، «آموزش و پرورش جدید و همگانی»، «توجه به علوم موضوعه جدید»، «توجه به تکنولوژی جدید و سعی در ورود آنها به جامعه»، «توجه به مفاهیمی چون آزادی و ترقی»، «روزنامه و روزنامه‌نگاری»، «نمایش‌نامه‌نویسی» و... اشاره کرد. به هر حال این دو جریان مهم با بهره‌‌گیری از سرچشمه‌‌های اندیشه جدید، مهم‌ترین گروه‌ها و جریان‌های تحول‌خواه جامعه ایران بودند.