ظهور اقتصاد تجاری در کرانه خزر

زمانه حسن‌نژاد

قرن‌ها پس از ورود اسلام به ایران و انقراض ساسانیان، برخی سلسله‌های محلی که نسب خود را به ساسانیان می‌رساندند در طبرستان به حیات خود ادامه دادند. یکی از این خاندان‌ها باوندیان بودند که پس از اسلام در سه شاخه - به مدت ۷۰۰ سال - حاکمیت آنها ادامه یافت.

- شاخه اول ملقب به کیوسیه (۴۵تا ۳۹۷هـ. ق) که با تکاپوهای اعراب برای تصرف طبرستان هم عصر بودند و با تاثیر از اندیشه‌های ایران باستان در کنار دیگر خاندان‌های محلی به مبارزه با اعراب برخاستند.

- شاخه دوم که به اسپهبدان شهرت دارند و با پذیرش اسلام، دوران جدیدی را در حیات سیاسی طبرستان آغاز کردند. این شاخه از باوندیان در فاصله سال‌های ۴۶۶ تا ۶۰۶ هـ.ق، هم عصر با سلجوقیان و خوارزمشاهیان، بر نواحی گسترده‌ای از طبرستان، گیلان، ری و قومس حکومت داشتند و تدام حیات آنان به حفظ رابطه با حکومت‌های ترک معاصر خود وابسته بود.

- شاخه سوم کینخواریه که همزمان با استیلای مغول در فاصله سال‌های ۶۳۰ تا ۷۵۰ هـ.ق در طبرستان قدرت داشتند.　

رشد شهرنشینی و اقتصاد متکی بر تجارت و بازرگانی از ویژگی‌های تاریخ قرون میانه ایران است که با حاکمیت دومین شاخه از باوندیان یعنی اسپهبدان مقارن می‌باشد. باوندیان اسپهبدیه که قصد داشتند هم‌پای دیگر دولت‌های محلی هم عصر خود استقلالی نسبی در امور مختلف کسب نمایند، سعی کردند به توسعه شهرنشینی و به تبع آن اقتصاد شهری بپردازند. با وجود اقتصاد کشاورزی شکوفای طبرستان که متاثر از جغرافیای طبیعی آن ناحیه بود، سلسله محلی باوندیان اسپهبدیه با تاثیرپذیری از رشد تجارت در سده‌های میانه به‌ویژه عصر سلجوقی، تجارت را سرلوحه فعالیت‌های اقتصادی قلمرو خود قرار داده بودند. نخستین گام بررسی دلایل رشد اقتصاد شهری در قلمرو باوندیان اسپهبدی، شناخت مسیرهای مهم ارتباطی این نواحی در قرون میانه است. این نوشتار بر آن است نقش مسیرهای تجاری را در تحول معیشت حاکم بر حیات مردم طبرستان را در دوران حاکمیت دومین شاخه از سلسله محلی باوندیان که به اسپهبدان باوندی شهرت داشته و دارند مورد بررسی قرار دهد.

مسیرهای ارتباطی در طبرستان قرون میانه

بیشتر سرزمین‌های کناره دریاها تاثیر فراوانی در پویایی اقتصادی سرزمین‌های حاشیه‌ای خود داشته و همواره سبب ارتباط مردمان آن با دیگر نواحی و رونق تجارت می‌شود اما در قلمرو سلسله محلی باوندیان نخستین که در مجاورت دریاچه خزر مستقر بودند، اثری از این مساله دیده نمی‌شود. عقیده باستانی و ایرانی تقدس خاک و زمین و اهمیت کشاورزی می‌توانسته دلیل این امر باشد. نبود رودهای قابل کشتیرانی نیز در این امر موثر بوده، زیرا بیشتر این رودها برای آبیاری اراضی کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. اصطخری در عصر خود دریای خزر رابه دلیل فقدان مرجان، بی‌منفعت می‌داند (اصطخری، ۱۳۶۸: ۱۷۷) یا به بیان دیگر فاقد منابع زیرین دریا یا محصولی خاص ذکر می‌کند. بیشتر مردم سرزمین جنوبی دریای خزر از آن برای ماهیگیری یا طی مسافت‌های کوتاه استفاده می‌کردند. سرزمین‌های جنوبی دریای خزر مدت‌ها به جز آبسکون وعین‌الهم (علمده امروزی) بندر مهم دیگری نداشت، این وضعیت شامل دیگر سرزمین‌های فعالیت‌های تجاری از مسیر دریای خزر انجام نمی‌شده است. بندر عین‌الهم در سواحل ساری قرار داشت. آبسکون جزیره‌ای در حدود گرگان که اصولا برای سفر به سرزمین خزران و دربند از این بندر استفاده می‌شد. (ابوالفداء، ۱۳۵۵:۵۰۵)

به‌طور عمومی طبرستان از راه‌های زمینی چندانی برخوردار نیست. مسیرهای ارتباطی طبرستان عصر باوندیان اسپهبدیه را به دو گروه اصلی می‌توان تقسیم کرد: مسیرهای دریایی و مسیرهای زمینی. بنادر دیلم و استرآباد در حاشیه جنوبی دریای خزر، مهم‌ترین راه ارتباطی بوده که سواحل جنوبی را به باب الابواب (دربند) (ابوالفداء، ۱۳۵۵:۴۷۷) قفقاز یا به گفته منابع هم‌عصرش به بلاد کفر متصل می‌کرده‌اند. به دلیل نزدیکی کرانه‌های دریای خزر به‌هم و مردم سواحل جنوبی اغلب آن را دریاچه طبرستان می‌خواندند. (مقدسی، ۱۳۸۵:۲۷) این ویژگی سبب نزدیکی مردمان اطراف آن بوده است. پس از رونق تجارت در عصر باوندیان بسیاری از بازرگانان از جزیره آبسکون در استرآباد سوار بر کشتی می‌شدند و از راه دریا به سرزمین‌های دیلمان، خزران و دربند سفر می‌کردند (اصطخری، ۱۳۶۸: ۱۷۳) بندر الهم (علمده) شهری کوچک برکرانه خزر جای کشتی‌بانان و بازرگانان (حدود العالم، ۱۳۶۲: ۱۴۶)بوده است. این بندر هر چند در قلمرو باوندیان قرار داشت، اما تحت اداره حاکم رویان که استندار خوانده می‌شد، بود و روابط خوبی بین او و باوندیان برقرار بود. عکس این مسیر دریایی نیز کاربرد داشت. به‌عنوان مثال، خاقانی شروانی که در دربار شروان در ناحیه قفقاز بود، برای سفر به خراسان از مسیر دریای خزر استفاده کرده و در قصیده‌ای به آن اشاره کرده است:

سوی دریا روم و بر طبرستان گذرم

که افتخار طبرستان به خراسان یابم

چون زآمل رخ آمال به گرگان آرم

یوسف دل نه به گرگان به خراسان یابم

(کندلی هریسچی، ۱۳۷۴: ۵۹۹؛خاقانی شروانی، ۱۳۶۸: ۲۹۷).

این ابیات بیانگر سفر او از قفقاز در مسیر دریای خزر به خراسان است که سلجوقیان قدرت اصلی در آن منطقه بودند و تجارت و بازرگانی در این مسیر رونق فراوانی داشت، پس از طی مسیر دریایی و حضور در طبرستان از آمل به گرگان و از آنجا به خراسان رفته‌اند. کالای اصلی این مسیر تجاری کتان و ابریشم بود که با کتان این ناحیه در قفقاز نوعی جامه تهیه می‌شد که مشتریان فراوانی داشت، ناصر خسرو در اشعارش از دو نوع پارچه کتان و ابریشم که خاص این ناحیه بوده با عنوان شرب شطوی و شعر گرگانی یاد می‌کند (ناصر خسرو، ۱۳۸۷: ۶۰). کالای تولیدی اصلی این ناحیه برنج، کتان و پرندگان دریایی بود که برخی از آنان مصرف داخلی داشت و برخی دیگر در خارج از طبرستان مشتریانی داشت. حکیم نظامی گنجه‌ای نیز از برخی کالا‌های طبری که به قفقاز می‌آمده نام برده است مانند: زریوند مازندرانی که کالایی تزئینی بوده و طبرخون که ظاهرا مصرف نظامی داشته یاد کرده است. همچنین او به معادن طلای مازندران و مبادله آن با زغال و مشک در قفقاز اشاره می‌کند (نظامی گنجوی، ۱۳۷۶: ۴ - ۴۴۳). برخی بر این اعتقادند که علت کم توجهی خلفا به این سرزمین‌ها در ابتدا عدم رونق تجاری آن بود. اهمیت این سرزمین‌ها زمانی مطرح شد که از قرن چهارم هجری پرورش کرم ابریشم و صدور آن سبب اهمیت این ناحیه شد (مرعشی، ۱۳۶۳: ۲۱).

علت حملات سلجوقیان و ترکان غز به طبرستان نیز به این دلیل بود، چرا که مسیر تصرفات سلجوقیان در راستای مسیر تجارت ابریشم بود. دریای خزر تنها راه ارتباطی با ناحیه قفقاز و اروپای شرقی نبود، بلکه راه ارتباطی سواحل جنوبی با ترکان بود، دریای طبرستان به دریای آزاد متصل نبوده و رودی که از روسیه به خزر می‌ریزد (ولگا) راه اتصال آن به ناحیه ترکان و بلغارهابه شمار می‌رفت (ادریسی، ج ۲، بی تا: ۸۳۱). در عصر شاه غازی رستم و پس از آنکه باوندیان سیاست توسعه اقتصادی و رشد تجارت و شهرنشینی را در پیش گرفتند، تجار مسلمان به همراه کالاهایشان برای رفتن به سرزمین خزران از گرگان و طبرستان عبور می‌کردند. برخی نیز از سواحل طبرستان سوار بر کشتی می‌شدند و در اتل شهر بندری خزران پیاده می‌شدند و از آنجا سوار بر قایق به سرزمین‌های اروپای شرقی به ویژه سرزمین بلغارها می‌رفتند. (ادریسی، ج ۲، ص ۸۳۲) نباید فراموش کرد سیاست شاه غازی سبب رشد و رونق تجارت دریایی از مسیر طبرستان شده بود. شاه غازی رسنم باوندی دستور داد ۴۰۰ کشتی ساخته شود و وارد دریای خزر کنند. این امر سبب شد سفر دریایی از مسیر خزر طرفداران بیشتری پیدا کند تا پیش از این کشتی‌های تجاری کمتری در سواحل جنوبی دریای خزر حضور داشت و اگر هم کشتی تجاری در ناحیه بود تعلق به خزران داشت. این راه دریایی از طبرستان و احتمالا از بندرالهم آغاز می‌شد و با حرکت در کرانه‌ها به دیلم و گیل می‌رسید و از آنجا به شروان و سپس به سمند و اتل که در شهر مهم خزران بودند متصل می‌شد و در نهایت از سرزمین خزران به اروپای شرقی و بلغار می‌رسید. اما این مسیر را در اصل باید مسیر تجاری طبرستان به دربند دانست و تجارت اصلی بین این دو سرزمین بود.

افزایش روابط تجاری بین سرزمین‌های حاشیه خزر سبب پیوند سیاسی و فرهنگی مردمان ساکن در اطراف این دریاچه در این عصر شد و در مواردی پیمان‌های منطقه‌ای بین حکومت‌های محلی اطراف آن به ویژه در برابر مهاجمان ترک برقرار شد که باوندیان نیز در آن حضور دارند. باب الابواب (دربند) به واسطه دریای خزر با سایر سرزمین‌های اطراف خزر از جمله طبرستان و گرگان مرتبط بود، در طبرستان پارچه کتانی تهیه می‌شد که اهالی اران، ارمنستان و آذربایجان از آن لباس تهیه می‌کردند (ادریسی، ج ۲،بی تا: ۸۳۲) پیش از این عصر نیز تجارت ابریشم در طبرستان رواج داشته، اما احتمالا از سوی تجار دیگر سرزمین‌ها خریداری می‌شد و به دیگر نقاط فرستاده می‌شد، چرا که ابن حوقل اشاره می‌کند که در تمامی طبرستان ابریشم به دست می‌آید که به همه جا می‌فرستند، هیچ جای دنیا در کثرت ابریشم به پای طبرستان نمی‌رسد و جامه‌های طبری را گران قیمت و با کیفیت توصیف می‌کند که از همین ابریشم تهیه می‌شده است (ابن حوقل، ۱۳۶۶:۱۲۳). دریای خزر علاوه بر ارتباط با قفقاز، با خوارزم و خراسان نیز در ارتباط بود (بکری، ج ۱، بی تا: ۲۰۵) اما ظاهرا در قفقاز و دربند این تجارت از رونق بیشتری برخوردار بود و بازرگانان روس (صغلاب) به تجارت پوست و خز، به ویژه پوست روباه سیاه و شمشیر از مسیر دریای خزر می‌پرداختند که پادشاه خزران از این تجارت یک دهم را مالیات می‌گرفت و از راه دریا به گرگان می‌رسید و طی مسیر در ساحل هر شهری که می‌خواستند پیاده می‌شدند و از آنجا سوار بر چهارپایان به بغداد یا خراسان می‌رفتند (ابن خرداد به، ۱۳۷۱:۱۲۵)ابن خرداد به که در اثر خود از بیشتر مسیرهای تجاری و غیرتجاری در عصر خود یاد کرده، از مسیر طبرستان تنها به عبور روس‌ها از مسیر گرگان اشاره کرده، ظاهرا پیش از رواج گسترده اسلام بیشتر روابط تجاری این منطقه با روس‌ها بود.

مسیرهای زمینی واقع در قلمرو باوندیان به دو دسته اصلی قابل تقسیم هستند؛ نخست راه‌هایی که سرزمین‌های داخل طبرستان را با یکدیگر متصل می‌کرد و دسته دوم راه‌هایی که طبرستان را به دیگر سرزمین‌ها پیوند می‌داد. راه‌های داخلی، راهی که از طمیسه با عبور از رباط حفض به جرجان می‌رسید که برای سفر به مامطیر و رامسر باید از آن عبور می‌کردند، راهی نیز از آمل به ناتل می‌رفت؛ این راه در ادامه به کلار منتهی می‌شد که شهری مسکونی و پر‌رونق است (ادریسی،بی‌تا: ۶۸۶). شرقی‌ترین شهر طبرستان طمیس است و غربی‌ترین آن رامسر شهرهای جلگه‌ای و کوهستانی که در این مسیر واقع هستند در دوره‌های مختلف تاریخی دچار تغییر اسامی یا تغییر مکانی شده‌اند. در شرق آمل شهرهای میله، برجی و مامطیر قرار دارد که در مسیر یک راه قرار دارند و در غرب آمل شهرهای ناتل، سالوس (چالوس)، کلار و رویان قرار دارد (اصطخری،۱۳۶۸: ۱۷۲؛ لسترنج، ۱۳۷۷: ۴۰۱) ادامه راه‌های داخل طبرستان به گرگان می‌رسید. راه‌هایی که طبرستان را به خارج از آن متصل می‌کرد، نخست راهی است که ساری را به ری وصل می‌کرد. از ری تا ساری هفت منزل راه بوده (ابی یعقوب، ۱۳۴۷: ۵۲) این راه علاوه بر اینکه طبرستان را به ری متصل می‌کرد، از مسیرهای سفر به خراسان نیز بود. مسافران از طبرستان به ری و سپس به خراسان می‌رفتند. راهی دیگر نیز از آمل به دیلم می‌رسید (ادریسی، بی تا: ۶۸۶) این راه به احتمال فراوان از مسیرهای صعب العبور کوهستانی می‌گذشت. از آمل نیز راهی به ری وجود داشت (بار تولد، ۱۳۸۶: ۲۴۰) در واقع دو راه برای سفر به ری که از مهم‌ترین شهرهای سیاسی و اقتصادی قرون میانه ایران بود وجود داشت راهی از ساری که تختگاه باوندیان بود و دیگری از آمل که به‌طور سنتی حاکم آن عرب بود به ری می‌رسید.

یکی از استفاده‌هایی که از این راه می‌شد در امر تجارت و بازرگانی بود. کالاهایی که در طبرستان تولید می‌شد، از این مسیرها به خارج از این سرزمین برده می‌شد و بالعکس. یکی از کالاهایی که در طبرستان به فراوانی وجود داشت حریر بود (ابوالفداء، ۱۳۵۵: ۴۹۹) که از ابریشم مهم ترین محصول طبرستان تهیه می‌شد. محصول دیگر طبرستان چوبینه (اصطخری، ۱۳۶۸: ۱۷۲) و چوب شمشاد بود که به‌صورت قطعاتی بریده و به سرزمین‌های دیگر از طبرستان فرستاده می‌شد که صنعتگران ری از آن کاسه ساخته‌اند (لسترنج، ۱۳۷۷: ۴۰۱) مقدسی به پارچه‌های طبری اشاره می‌کند که از آن قبا و طیلسان دوخته می‌شد، علاوه بر این انواع پارچه نازک نیز در طبرستان بافته می‌شد که جامه مردمان آن نیز از همان بود. در ولایت کبود جامه در مجاورت طمیسه ابریشم فراوان به دست می‌آمد. کیسه‌ها، طیلسان و پارچه‌ها با بافت درشت طبری حتی به مکه نیز برده می‌شد (مقدسی، ۱۳۸۵: ۵۴۳). سفر در کرانه‌های دریای خزر به منظور جابه‌جایی و به‌عنوان راه دریایی پیش از این عصر نیز مطرح بوده است چرا که مسعودی مورخ قرن چهارم هجری که سفرهایی نیز به سایر سرزمین‌ها داشته اشاره می‌کند که از ساحل گرگان به طبرستان و سایر سرزمین‌ها رفته همچنین به رودی که از سرزمین خزران به دریای خزر می‌ریزد اشاره کرده که در کنار مسیر دریایی گرگان جزو مسیرهای دریایی است که اغلب کشتی‌های روس از این راه وارد دریای خزر می‌شوند (مسعودی، ج۱، ص ۱۲۳) و سایر نواحی حاشیه خزر را تهدید می‌کردند.

مطمئنا سفر کشتی‌های روس به سرزمین‌های ساحلی دریای خزر، همیشه به قصد غارت نبوده و همراه با مبادلات تجاری بود، به احتمال فراوان بیشتر مبادلات اقتصادی سرزمین‌های حاشیه دریای خزر، پیش از تسلط کامل مسلمانان و دولت‌های ترک در قرون میانه در بین خودشان بوده و نشانی از جنگ و دشمنی جدی بین آنان دیده نمی‌شود به جز در مورد روس‌ها؛ مشکل‌آفرینی روس‌ها در مسیر دریایی خزر و همسایگانشان سبب شد بسیاری از مردم آذربایجان، اران، بیلقان، بردعه، دیلم، گیل و گرگان و طبرستان برای مقابله با آنان اتحادی ایجاد کردند (مسعودی،ج۱،ص ۱۲۳). از سقصین مهم‌ترین شهر شمال دریای خزر تا بندر اهلم در جنوب دریای خزر در قلمرو باوندیان یک هفته راه بود(ابن اسفندیار، ۱۳۶۶: ۸۱). روابط تجاری باوندیان علاوه بر سرزمین‌های حاشیه دریای خزر با سایر بلاد اسلام نیز بوده است، به‌عنوان نمونه فوطه یا دستار طبری از محصولات مهم طبرستان بود که در تمام دنیای اسلام مرغوبیتش زبانزد بود (محمد بن منور، ۱۳۷۸:۳۲۶)۰ این روابط تجاری به‌صورت کمتر با سرزمین‌های دوردست بوده که مربوط به اواخر عصر باوندیان است، حکایتی وجود دارد که نشان می‌دهد فردی از ختن (چین) برای تجارت به طبرستان آمده و در این سفر نزد ابوسعید ابوالخیر اسلام آورده است (محمد بن منور، ۱۳۷۸: ۴۷۶) ۰ علاوه بر این از نواحی دوردست خراسان به طبرستان سفرهایی می‌شد از شهر‌های باورد، شاد، میهنه و نسا که سرانجام با عبور از سرزمین‌های شرقی طبرستان به آمل می‌رسید که ابوسعید ابوالخیر برای دیدار استادش ابوالعباس قصاب آملی این مسیر را طی کرده است (ابن ابی سعد، ۱۳۶۶: ۶۷)

نتیجه‌گیری

طبرستان در دوران حاکمیت اسپهبدان باوندی با دگرگونی‌هایی در عرصه اقتصاد و معیشت رو‌به‌رو شد، هرچند بخش عمده این تحولات ناشی از سیاست‌گذاری‌های حاکمان این سلسله بود، اما حاصل آن بر اقتصاد محلی و حیات مردم فرودست و فرادست این ناحیه در قرون میانه موثر شد. ظهور و رشد اقتصاد متکی بر تجارت و بازرگانی از مهم‌ترین وجوه این تحول بود، مسیرهای ارتباطی داخلی و خارجی چه از نوع زمینی و چه از نوع دریایی نقش مهمی در این شکوفایی اقتصادی داشتند. اسپهبدان باوندی تلاش فراوانی در گشایش، بازسازی و آبادانی مسیرهای تجاری و ارتباطی متصل به طبرستان از مسیر دریا و خشکی کردند که این امر در بهبود تجارت در قلمرو اسپهبدان باوندی موثر بود.

- منبع: سایت تاریخ محلی