اصلاح ضوابط فنی حمل و نقل بار جاده‌ای و تاثیر آن در کاهش مصرف سوخت

دکتر علی اصغر کیهانی*
بخش نخست
حمل و نقل بار جاده ای بخش قابل‌توجهی از بار جابه‌جا شده در کشور ما را تشکیل می‌دهد. برابر آمارهای ارائه شده، در سال 1385، بیش از 5/273 میلیون تن بار در داخل کشور جابه‌جا شده است که در صورت اضافه کردن بارهای جابه‌جا شده‌ای که توسط سازمان پایانه‌های کشور به ثبت نمی‌رسند (از قبیل حمل بیش از 270 میلیون تن شن و ماسه مصرفی در ساخت و سازهای کشور که خارج از شبکه حمل و نقل رسمی‌در کشور جابه‌جا می‌شوند) حجم نهایی بار جابه‌جا شده جاده‌ای بیش از 600 میلیون تن می‌شود.

کامیون‌های حمل بار براساس ضوابط فنی موجود مجاز به بارگیری در چارچوب‌های مشخص شده‌ای هستند که این محدودیت‌ها تناسبی با ویژگی کامیون‌های جدیدی که وارد ناوگان حمل و نقل شده‌اند ندارد. چرا که کامیون‌های جدید براساس کاتالوگ‌های رسمی‌شرکت‌های سازنده، توانایی حمل بار به مراتب بیشتری از آنچه که در مجموعه قوانین کشور تعریف شده است، دارند. این مقاله به بررسی تاثیرات این ضوابط در بخش سوخت مصرفی می‌پردازد.
براساس نتایج این مقاله در صورت اصلاح ضوابط حمل بار جاده ای، بیش از 9800 میلیون لیتر در مصرف سوخت برای حمل و نقل بار جاده‌ای در سال صرفه‌جویی خواهد شد. موضوع ظرفیت حمل بار جاده‌ای توسط کامیون‌ها از جمله مواردی است که متاثر از پارامترهای متعددی بوده است. با توجه به پیشرفت‌هایی که در سال‌های اخیر در صنعت تولید کامیون اتفاق افتاده و منجر به ارتقای تکنولوژی تولید و انتقال نیرو، ارتقای سیستم ترمز، افزایش دامنه دید رانندگان، ارتقای کیفیت لاستیک و دیگر مشخصات فنی کامیون‌ها شده، ظرفیت حمل بار کامیون‌ها دستخوش تغییرات وسیعی شده است. این تغییرات با هدف اصلی کاهش قیمت تمام‌شده کاهش مصرف سوخت و هزینه‌های حمل و نقل بار جاده‌ای انجام گرفته است.
۱ - هزینه‌های تمام شده حمل‌ونقل بار جاده‌ای
هزینه‌های حمل و نقل بار جاده‌ای از پنج بخش اساسی به شرح جدول شماره یک تشکیل شده‌اند (این گزارش براساس نتایج ثبت شده فعالیت 100 دستگاه کامیون حمل بتن آماده، 100 کامیون کمپرسی و 100کامیون اتاقدار حمل بار ترانزیتی برای مدت یکسال تنظیم شده است).
فرض اساسی این است که حمل بار کامیون‌ها تا سقف ظرفیت پیش بینی شده در کاتولوگ‌های رسمی‌براساس محاسبات کمینه تاثیرگذاری در بخش‌های مکانیکی و استهلاک محاسبه می‌شود. این هزینه‌ها را می‌توان در دو گروه اصلی طبقه‌بندی کرد که عبارتند از :
1 -1- هزینه‌های ثابت - بدون تاثیرپذیری از وزن و حجم بار (جدول شماره دو)
۱ -۲- هزینه‌های متغیر و متاثر از وزن یا حجم بار (جدول شماره سه)
بررسی جداول شماره 1و2 و3 نشان می‌دهد که 72 درصد از هزینه‌های تمام شده حمل بار هیچ‌گونه تاثیری در میزان بار جابه‌جا شده ندارند و تنها 28 درصد از هزینه‌ها متاثر از وزن کامیون و بار جابه‌جا شده هستند. درباره هزینه‌های متغیر نیز تغییر میزان بار حمل شده توسط کامیون‌ها تا حداکثر ظرفیت اسمی ‌مشخص شده توسط کارخانه سازنده، حداکثر تا 5/7 درصد هزینه‌های کل را افزایش می‌دهد.
بنابراین تاثیر بار حمل شده توسط کامیون - حداکثر بار تعیین شده در اطلاعات کاتولوگ کارخانه سازنده ـ با میزان باری که در حال حاضر بر اساس ضوابط فنی وزارت راه و ترابری حمل می‌شود تنها ۵/۷ درصد در هزینه‌های کامیون موثر است. ضوابط ملاک عمل فعلی حمل بار جاده‌ای بر اساس دستورالعمل‌ها و ضوابط جاری حمل بار جاده‌ای، وزن مجاز کامیون‌ها به همراه بار را به شرح زیر تعیین کرده است (تصویب نامه هیات وزیران به شماره ۲۰۸۷۳ت۲۹۱۶۱).
الف - بار محوری
- محور راهنما (دو چرخ ) = شش تن
- محور منفرد (چهار چرخ ) = سیزده تن
- محور زوج ( هشت چرخ ) = بیست تن
تبصره1: برای استفاده از حداکثر فشار تعیین شده در فوق اندازه لاستیک چرخ‌ها نباید از 20/750 کمتر باشد.
تبصره۲: چنانچه فاصله دو محور از یکدیگر کمتر از دو متر باشد، آن دو محور را روی هم محور زوج می‌نامند و اگر فاصله از دو متر بیشتر باشد هر کدام محور منفرد محسوب می‌شود.
ب- وزن مجاز کامیون‌ها
حداکثر وزن کامیون با بار آن نباید از حدود ذیل تجاوز نماید:
- کامیون دو محور 19 تن
- کامیون سه محور ۲۶ تن
با توجه به وزن شاسی و دیگ میکسر تراک میکسر‌ها وزن اتاق کمپرسی و... نسبت وزن بار خالص به وزن کل کامیون بر اساس ضوابط جاری به شرح جداول شماره 4 خواهد بود.
بررسی جدول ۴-۱ تا ۴-۴ نشان می‌دهد که در تردد کامیون‌های مختلف بر اساس ضوابط فعلی، بین ۳۸ درصد تا ۴۶ درصد از وزن جابه‌جا شده را بار خالص تشکیل می‌دهد. این در حالی‌است که در صورت افزایش ظرفیت حمل بار جاده‌ای تا سقف ظرفیت واقعی کامیون‌های جدید که در کاتولوگ‌های رسمی‌کارخانجات سازنده این کامیون‌ها منعکس شده است، این اعداد به شرح جدول شماره ۵ خواهد بود. براساس جدول شماره ۵، در صورت تنظیم وزن مجاز کامیون‌ها بر اساس کاتولوگ رسمی‌ شرکت‌های سازنده، بطور متوسط بیش از ۵۰ درصد به ظرفیت جابه‌جایی بار جاده‌ای کشور افزوده می‌شود. با دخالت دادن نتایج ارزیابی جداول شماره ۴و۵ در هزینه‌های ثابت و متغیر حمل و نقل بار جاده‌ای مشخص می‌شود که در هر تن - کیلومتر بار جابه‌جا شده، با توجه به اینکه ۷۲ درصد از این هزینه‌ها به‌صورت هزینه‌های ثابت هستند و ۲۸ درصد هزینه‌ها متغیرند افزایش ظرفیت حمل بار تا ظرفیت‌های منعکس شده در کاتالوگ رسمی‌ کارخانجات سازنده، حداکثر ۵/۷ درصد در هزینه‌های کل موثرند. لذا تغییر ظرفیت حمل و نقل بار جاده‌ای برای کامیون‌ها می‌تواند قیمت تمام شده حمل بار را برای مصرف‌کنندگان به میزان قابل توجهی کاهش می‌دهد.
*مدیر مجتمع ایران فریمکو و پارس لانه
aliasgharkeihani@yahoo.com