تهیه و تنظیم: محمدصادق جنت

ارتقای سازمان برنامه به سازمان برنامه‌ و بودجه

در دوران اجرای برنامه سوم بنا به توصیه مشاوران‌هاروارد، هیات‌ دولت تصمیم گرفت بودجه کشور را در سازمان برنامه متمرکز کند. به همین منظور در ۱۴ تیرماه ۱۳۴۵ با تصویب یک لایحه قانونی در مجلسین، تهیه و تنظیم بودجه عمرانی و جاری کشور و تخصیص اعتبارات (که از وظایف وزارت دارایی بود) به سازمان برنامه سپرده‌ می‌شد و حوزه فعالیت سازمان برنامه گسترش یافته و سازمان موظف ‌شد کلیه امور اجرایی طرح‌های عمرانی را به وزارتخانه‌ها محول کند.

در ادامه این روند و بر‌اساس ماده ۸ قانون برنامه سوم، پیش‌بینی شده‌بود دفتر بودجه به منظور تمرکز بودجه کشور (بودجه عادی و عمرانی) در سازمان برنامه تشکیل شود. به منظور اجرایی شدن این ماده برنامه در مهرماه ۱۳۴۶ به ‌موجب مصوبه مجلسین، سازمان برنامه با ۱۵۲۳ پست سازمانی به سازمان برنامه‌ و بودجه ارتقا یافت و وظایف آن تهیه و تنظیم برنامه‌های عمرانی و تنظیم بودجه کل کشور تعیین شد و به تایید سازمان امور استخدامی کشوری رسید (اقتداری، ۱۳۵۵، صص۱۳۷-۱۳۵).

از نکات مهم دیگر در تهیه برنامه سوم عمرانی، توجه به راهکار برنامه‌ریزی منطقه‌ای جهت ایجاد عمران در مناطق مستعد و عقب‌‌مانده ‌است. در فصل ششم برنامه سوم دو ماده ۱۶ و ۱۷ و تبصره‌های آنها به برنامه‌ریزی منطقه‌ای در کشور پرداخته ‌شده ‌است (‌سازمان برنامه، ۱۳۳۸، صص ۱۶۰-۱۵۹). سازمان برنامه در راستای اجرای ماده ۱۷ قانون برنامه سوم عمرانی، تاسیس دفاتر فنی در مراکز استان‌ها را در دستورکار خود قرار داد. این دفاتر وظیفه مطالعه و بررسی نیازهای اولیه عمرانی مناطق کشور و اجرای طرح‌های عمرانی را به عهده داشتند. دفاتر فنی نوعی سازمان عمران منطقه‌ای بودند. همچنین برای پیگیری و هماهنگی عمران مناطق و نواحی کشور دفتری به نام «دفتر عمران ناحیه‌ای» در سازمان برنامه ایجاد شد. درجهت اجرای ماده ۱۶ قانون برنامه سوم عمرانی، سازمان برنامه اقدام به تاسیس سازمان‌هایی برای تهیه و اجرای برنامه عمرانی در مناطق کمتر توسعه یافته کشورکرد. این سازمان‌ها که در چند منطقه کشور تاسیس شدند، «سازمان عمران منطقه‌ای» نام گرفتند. دوران برنامه سوم توسعه را می‌توان دوران ظهور و پیدایش سازمان‌های عمران منطقه‌ای در روند تحولی برنامه‌ریزی ایران نامید. سازمان‌های عمران منطقه‌ای که در دوران برنامه سوم عمرانی تاسیس شدند، شامل موارد زیر بود (دفتر هماهنگی،۱۳۷۰، صص۱۰۰-۶۷ ):

* سازمان عمران جیرفت که اساسنامه آن در تاریخ ۲۲/‌۸‌/‌۱۳۴۴ به تصویب هیات‌ دولت رسید و فعالیت خود را از اواسط سال ۱۳۴۶ در منطقه جیرفت شروع کرد.

* سازمان عمران کهکیلویه و بویر احمد که اساسنامه آن در تاریخ ۲۸/۲/۱۳۴۵ به تصویب هیات‌ دولت رسید و فعالیت خود را از آذرماه سال ۱۳۴۵ در منطقه کهکیلویه و بویراحمد شروع کرد.

* سازمان عمران گرگان که اساسنامه آن در تاریخ ۲۳/۷/۱۳۴۵ به تصویب هیات‌ دولت رسید و فعالیت خود را از مهرماه سال ۱۳۴۶ در منطقه گرگان شروع کرد.

* سازمان عمران ماهیدشت و سر پل ذهاب که اساسنامه آن در تاریخ ۱۰/۱/۱۳۴۷ به تصویب رسید.

اهم وظایف سازمان‌های عمران منطقه‌ای عبارت بودند از (‌همان، صص ۷۲-۶۹‌):

* مطالعه و شناسایی منابع و امکانات عمرانی هر منطقه.

* تهیه و تنظیم برنامه عمرانی برای منطقه در قالب برنامه عمرانی کشور.

* تهیه طرح‌های عمرانی براساس برنامه مصوب و پیشنهاد آن جهت تصویب سازمان برنامه.

* اجرای طرح‌های مورد نیاز در هر منطقه که مسوول و مجوزی برای آنها وجود نداشت.

* نظارت بر اجرای طرح‌های عمرانی دیگر وزارتخانه‌ها در محدوده سازمان عمران و ارزشیابی عملکرد آنها.

* تشویق و راهنمایی مردم منطقه برای شرکت در فعالیت‌های عمرانی و سرمایه‌گذاری در امور تولیدی.

* تصویب، نظارت و هماهنگی کلیه طرح‌های عمرانی سایر وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی در منطقه.

برنامه عمران دشت قزوین

شروع برنامه سوم عمرانی کشور تقریبا همزمان شد با وقوع زلزله شدید شهریور‌ سال ۱۳۴۱ در محدوده بوئین‌زهرا در منطقه قزوین. سازمان برنامه برای جبران خسارات وارد شده به مردم منطقه، تصمیم به تهیه و اجرای یک برنامه عمران منطقه‌ای در دشت قزوین گرفت. برای انجام مطالعات لازم و تهیه برنامه عمران منطقه قزوین با یک شرکت مهندس مشاور خارجی قرارداد مطالعاتی امضا شد. شرکت مهندس مشاور پس از انجام مطالعات منطقه‌ای، در شهریور‌ماه سال۱۳۴۲ گزارش کلی خود را تحت عنوان«برنامه عمران منطقه قزوین» به سازمان برنامه ارائه داد و مجددا ماموریت یافت که طرح اجرایی برنامه عمرانی دشت قزوین را تهیه و به مرحله اجرا درآورد (‌سازمان عمران قزوین، ۱۳۵۳ صص ۱ و ۲‌). برای اجرای برنامه عمران منطقه قزوین، وزارت کشاورزی اساسنامه سازمان عمران قزوین را در تاریخ ۲۲ اسفند سال ۱۳۴۷ در مجلس شورای ملی به تصویب رساند و فعالیت‌های عمرانی سازمان عمران در منطقه قزوین زیر نظر وزارت کشاورزی آغاز شد (دفتر هماهنگی، ۱۳۷۰، ص۸۰).

برنامه چهارم عمرانی

براساس مواد فصل سوم برنامه سوم، تهیه برنامه عمرانی چهارم شش‌ماه قبل از اتمام برنامه سوم از وظایف سازمان برنامه تعیین شده ‌بود. بر همین اساس، برنامه چهارم عمرانی توسط کارشناسان سازمان برنامه در دوران مدیریت مهندس اصفیاء بر سازمان برنامه در زمان مقرر، تهیه شد. کارشناسان سازمان برنامه، برنامه چهارم عمرانی را در۱۷ فصل، ۳۸ ماده و ۱۰تبصره برای اجرا در ‌مدت ۵‌سال (اول فروردین ۱۳۴۷ تا ۲۹ اسفند ۱۳۵۱) تهیه کردند. برنامه چهارم در تاریخ ۲۷ اسفند ۱۳۴۶ به تصویب مجلس شورای ملی رسید و در تاریخ ۶ فروردین ۱۳۴۷ به دولت ابلاغ شد. در قانون برنامه چهارم، مجددا ماموریت سازمان برنامه تا پایان برنامه چهارم تمدید و هدایت و نظارت برنامه به آن سپرده شد.

برنامه چهارم عمرانی نسبت به برنامه‌های قبل از آن، از انسجام بیشتری برخوردار است. الگوی برنامه، برنامه‌ریزی جامع اقتصادی و ارشادی با استفاده از الگوی اقتصادسنجی، استراتژی برنامه، جایگزینی واردات و هدف رشد برنامه ۴/۹درصد در سال انتخاب شده‌ است. در برنامه چهارم با رویکرد به نظریه قطب رشد، ایجاد قطب‌های رشد صنعتی، کشاورزی و توریستی در دستور کار قرار گرفت که اهم آنها عبارتند از (سازمان برنامه، ۱۳۴۷، صص ۱۸- ۱):

* قطب‌های رشد بخش کشاورزی و دام‌: مناطق انتخاب شده برای این منظور عبارت بودند از رضائیه (ارومیه)، مهاباد، سد زاینده رود، خرامه، کازرون، سد درودزن فارس، داراب، بهپور و سراوان، مریوان و سر دشت، کرمانشاهان، همدان، سرخس و دره گز، مازندران، گرمسار و ورامین، حومه مشهد و اسفراین، حوزه تربت‌جام، زنجان و خمسه‌، کرج و شهریار‌.