تهیه و تنظیم: محمدصادق جنت

منطقه‌بندی یازده‌گانه برنامه‌ریزی: در سال ۱۳۴۹، جابه‌جایی سال ۱۳۴۷ در راس نهادهای اقتصادی ایران در جهت معکوس انجام شد. در ۲۷ خرداد ۱۳۴۹ خداداد فرمانفرمائیان (‌دکترای اقتصاد از دانشگاه استنفورد آمریکا با گرایش برنامه ریزی اقتصادی در کشورهای درحال توسعه) از طرف نخست‌وزیر (هویدا) به سمت مدیر‌عاملی سازمان برنامه منصوب شد و مهدی سمیعی مجددا به سمت مدیرکلی بانک مرکزی رسید. خداداد فرمانفرمائیان از متخصصین اقتصادی مورد توجه ابتهاج بود که در سال۱۳۳۵ برای عضویت هیات‌ علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه پریستون آمریکا دعوت به همکاری و مشغول به‌کار شده ‌بود، برای کار به سازمان برنامه دعوت و ابتدا به‌طور موقت مشغول کار شد و در ادامه در سازمان ماندگارشد. فرمانفرمائیان در زمان انتخاب شدن به سمت مدیر‌عاملی سازمان برنامه دارای تجربه طولانی در سمت‌های مختلف سازمان از جمله اولین رییس دفتر اقتصاد، مدیریت امور‌‌اقتصادی، معاون اقتصادی و مالی سازمان برنامه و عضویت شورای‌عالی اقتصاد را داشت و به‌رغم حدود ۷ سال فاصله گرفتن از سازمان برنامه وکار در مجموعه بانک مرکزی، رابطه نزدیک خود با سازمان برنامه را به دلیل سمتش در بانک مرکزی، در تهیه برنامه‌های عمرانی حفظ کرده بود (همان، صص۱۲۷ -۱۰۷).

فرمانفرمائیان پس از انتصاب به ریاست سازمان، تغییر در روش و راهکار تهیه برنامه‌های عمرانی (متمرکز) را مد نظر قرار داد و تمرکز‌زدایی از مرکز و راهکار توسعه منطقه‌ای و محلی را برای تهیه برنامه پنجم در دستور کار قرار داد. در سال ۱۳۴۹ کارشناسان سازمان برنامه برای انجام مطالعات لازم به منظور شناسایی نیازهای عمرانی مناطق مختلف کشور و هماهنگ ساختن فعالیت‌های عمرانی در سطح کلیه استان‌ها و همچنین برای اجرای سیاست عدم‌تمرکز در فعالیت‌های اقتصادی کشور و مشارکت مقامات محلی در امور برنامه‌ریزی و اجرایی، محدوده کشور را بر‌اساس ضوابط و عوامل تعریف و تعیین شده، به ۱۱ منطقه برنامه‌ریزی تقسیم کردند. هر یک از مناطق یازده‌گانه شامل محدوده جغرافیایی چند استان و فرمانداری کل همجوار در آن زمان می شد. مناطق یازده‌گانه تعیین‌شده کشور عبارت بودند از (کسمائی، ۱۳۵۱، صص ۵-۱):

* منطقه ۱ شامل محدوده جغرافیایی استان‌های گیلان، مازندران و گرگان

* منطقه ۲ شامل محدوده جغرافیایی استان‌های آذربایجان شرقی و غربی

* منطقه ۳ شامل محدوده جغرافیایی استان‌های تهران، سمنان و زنجان

* منطقه ۴ شامل محدوده جغرافیایی استان خوزستان و کهکیلویه و بویر‌احمد

* منطقه ۵ شامل محدوده جغرافیایی استان‌های لرستان و همدان

* منطقه ۶ شامل محدوده جغرافیایی استان‌های اصفهان، یزد و چهار‌محال بختیاری

* منطقه ۷ شامل محدوده جغرافیایی استان فارس

* منطقه ۸ شامل محدوده جغرافیایی استان‌های سیستان و بلوچستان و کرمان

* منطقه ۹ شامل محدوده جغرافیایی استان خراسان

* منطقه ۱۰ شامل محدوده جغرافیایی استان‌های کرمانشاه، کردستان و ایلام

* منطقه ۱۱ شامل محدوده جغرافیایی استان‌های ساحلی (‌بندر‌عباس‌) و بوشهر.

برنامه جامع توسعه ملی- منطقه‌ای

در سال‌های آخر برنامه چهارم، سازمان برنامه برای انجام مطالعات منطقه‌ای و تهیه برنامه عمران مناطق یازده‌گانه و همچنین همکاری و مشاوره در تهیه یک برنامه ملی- منطقه‌ای برای برنامه پنجم عمرانی کشور، از شرکت مهندسین مشاور «بتل مموریال» آمریکا دعوت به همکاری کرد. قرارداد نهایی گروه مشاوران بتل جهت انجام مطالعات کلی توسعه اقتصادی و اجتماعی مناطق یازده‌گانه کشور در تاریخ ۵ مهرماه ۱۳۵۰ به امضا رسید. سازمان برنامه در این قرارداد انجام دو دسته فعالیت‌های برنامه‌ریزی (در دو فاز) را به شرکت بتل واگذار کرد که عبارتند از:

۱ -‌ وظایف برنامه‌ریزی منطقه‌ای، شامل مطالعات منطقه‌ای و تهیه و تنظیم برنامه جامع و هماهنگ توسعه اقتصادی- اجتماعی برای کلیه مناطق ۱۱گانه کشور. این وظیفه شرکت بتل شامل مطالعه کلی هشت منطقه از یازده منطقه ایران و بررسی و تلفیق نتایج حاصل از این مطالعات با مطالعات منطقه‌ای انجام‌شده در دو منطقه بندر‌عباس و خراسان و مطالعات در دست انجام در منطقه کرمانشاهان و گیلان در یک برنامه جامع و یکنواخت کشوری بود (وحیدی، ۱۳۵۰، صص۱۳-۱۲) (علوی،۱۳۵۱‌، صص۵-۱).

۲ -‌ وظیفه دوم، برنامه‌ریزی ملی و شامل تهیه مدل برنامه‌ریزی خطی و تنظیم جدول داده- ستانده برای اقتصاد ایران برای سال‌های ۱۳۵۱ و ۱۳۵۶ شروع و خاتمه برنامه پنجم بود. گزارش نهایی مشاوران بتل زیر عنوان گزارش کلی «‌برنامه عمران منطقه‌ای‌» در تاریخ ۱۹ مهر‌ماه سال ۱۳۵۱ به سازمان برنامه ارائه شد.

قانون برنامه‌ و بودجه و دائمی شدن سازمان برنامه

در سال آخر دوره برنامه چهارم، سازمان برنامه با مدیریت و بر مبنای ایده‌های خداداد فرمانفرمائیان، برنامه پنجم عمرانی را آماده و به هیات‌ دولت ارائه داد. هیات‌ دولت و از جمله نخست‌وزیر (هویدا) برنامه را مورد انتقاد قرار دادند. انتقاد از برنامه پنجم باعث کناره‌گیری فرمانفرمائیان از مدیرعاملی سازمان برنامه شد. پس از استعفای فرمانفرمائیان، در ۱۹ دیماه ۱۳۵۱ عبدالمجید مجیدی (دکترای حقوق از پاریس) که در دوران ابتهاج (خرداد سال ۱۳۳۵) به عنوان مترجم در سازمان برنامه دعوت و مشغول کار شده‌بود و از سال ۱۳۳۸ در امور بودجه فعالیت کرده و از سال ۱۳۴۵ معاونت بودجه سازمان را برعهده داشت، از طرف نخست‌وزیر (هویدا) به سمت وزیر مشاور و سرپرست سازمان برنامه انتخاب شد. پس از انتخاب مدیرعامل جدید و تغییر و تحولات ناشی از آن در سازمان برنامه، قرارداد شرکت بتل برای ادامه فعالیت جهت تهیه و تدوین اولین برنامه جامع توسعه ملی- منطقه‌ای کشور (برنامه پنجم)، تمدید نشـد (وحیدی، ۱۳۵۰، صص۱۳-۱۲) (علوی،۱۳۵۱‌، صص۵-۱) و فرآیند تهیه برنامه پنجم به روال سابق (متمرکز) ادامه‌ یافت. در ماه‌های آخر برنامه چهارم، در ادامه تغییرات تیر و مهر‌ماه ۱۳۴۶ و به منظور هماهنگ کردن برنامه و بودجه و هدایت بهتر اقتصاد کشور در تاریخ ۵ اسفند ۱۳۵۱ قانون برنامه ‌‌و بودجه کشور به تصویب مجلسین رسید. قانون برنامه ‌‌و بودجه کشور دو رکن داشت. رکن اول آن شورای اقتصاد بود که تشکیل می‌شد از وزرای دارایی، اقتصاد، کار، کشاورزی، تعاون و وزیر مشاور. رکن دوم آن، سازمان برنامه ‌و بودجه بود که موسسه‌ای بود دولتی و رییس آن توسط نخست‌وزیر انتخاب شده و سمت وزیر مشاور داشت. در این قانون پیش‌بینی شده‌بود سازمان برنامه ‌و بودجه زیر نظر نخست‌وزیر فعالیت ‌کند‌ و وظایف آن تهیه برنامه‌های عمرانی و تهیه‌ و تنظیم بودجه کل کشور تعیین شد. بدین ترتیب سازمان برنامه از یک سازمان موقتی که برای نظارت بر اجرای اولین برنامه عمرانی (هفت‌ساله) ایجاد شده‌بود به یک سازمان دائمی در راس امور اقتصادی کشور تبدیل شد (اقتداری، ۱۳۵۵، صص۱۴۰-۱۲۸).

‌مجتمع‌های عمرانی: در دوران مدیریت مهدی سمیعی در سازمان برنامه، در سال ۱۳۴۸ گروهی از کارشناسان برنامه‌ریزی سازمان برنامه برای ارزیابی فعالیت‌های برنامه‌ریزی انجام شده، به مناطق مختلف کشور اعزام شدند. مسوولین سازمان برنامه بر اساس گزارش‌های ارسالی کارشناسان که نشان می‌داد در تهیه برنامه‌های ملی، به نیازهای اساسی بسیاری از مناطق کشور توجه کافی نشده، تصمیم گرفتند پس از بررسی این نیازهای فوری، اعتبارات لازم برای رفع آنها را فراهم نمایند.