سه دهه فعالیت صنعت نفت ایران
صنعت نفت، بدنه اقتصاد ملی
سیاست‌های کلی ابلاغی مقام معظم رهبری در بخش نفت و گاز به عنوان راهگشای صنعت نفت و گاز ایران در سرلوحه برنامه‌های درازمدت وزارت نفت قرار دارد. یکی از نکات مهم در توسعه بخش‌های مختلف اقتصاد کشور تدوین و اجرای برنامه‌های میان‌مدت و درازمدت است.
پیوستگی و ارتباط طولی و عرضی مناسب در برنامه‌ریزی، یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها و الزام‌های کسب موفقیت در اجرای برنامه‌های مختلف برای یک بخش در تعامل با بخش‌های دیگر و مباحث داخلی آن است.
تدوین برنامه پنج ساله پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور، یکی از مهم‌ترین تحولات این حوزه در سال‌های اخیر است چرا که این برنامه از یک سو درصدد رفع نواقص برنامه‌های قبلی است و از سوی دیگر در برخی حوزه‌ها ملزم است که با احتیاط خاص با مباحث برخورد کند تا مسیر طی شده طی برنامه‌های قبلی به نتیجه برسد.
بررسی رفتار دستگاه‌های اجرایی در قبال برنامه‌های تدوین شده و چشم‌انداز ترسیم شده از سوی مقام معظم رهبری یکی از الزم‌های رسیدن به پاسخ این سؤال است که مسیر طی شده تا چه حد براساس نقشه ترسیم شده بوده است.
آنچه در پی می‌آید بررسی مستندات برنامه‌ریزی سی ساله اخیر در خصوص صنعت نفت همراه با نگاهی گذرا به نتایج سه دهه فعالیت این صنعت در کشور است.
سه دهه فعالیت
بررسی سه دهه تلاش در صنعت نفت نشان‌دهنده آن است که اهتمام ویژه‌ای در خصوص «صیانت از ذخایر و بهره‌برداری صحیح و مناسب از منابع نفت و گاز»، «نگهداری و حفظ تأسیسات آن»، «توسعه دانش فنی» و «برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های بزرگ» صورت گرفته که نشان‌دهنده انجام شایسته وظایف و تکالیف وزارت نفت است.
در این بین فعالان صنعت نفت میهن اسلامی طی سه دهه تلاش بی وقفه خود از یک سو اجازه ندادند که مشکلات تحمیل شده به این صنعت مانع از بروز مشکل در تأمین نیاز‌های اساسی ملت شود و از سوی دیگر از هفتاد سال وابستگی این صنعت رهایی پیدا کردند و اکنون صنعت نفت ایران مستقل و صاحب دانش فنی برتر در منطقه است. ضمن آنکه یکی از قطب‌های اصلی این صنعت در جهان نیز محسوب می‌شود.
ورود به دهه چهارم انقلاب و طی شدن سی سال افتخار‌آمیز برای این صنعت، فصل جدیدی در فعالیت‌های وزارت نفت و شرکت‌های وابسته به آن است.
جایگاه صنعت نفت ایران
ایران با داشتن ۶/ ۱۳۷ میلیارد بشکه ذخیره قابل استحصال هیدروکربور مایع و همچنین ۶۱/۲۹ تریلیون مترمکعب ذخیره قابل استحصال گاز طبیعی، یکی از عمده‌ترین کشورهای تأمین‌کننده انرژی جهان است و با توجه به عمر باقی‌مانده از ذخایر نفت و گاز کشور این جایگاه حفظ خواهد شد. در این بین می‌توان به سه مشخصه مهم اشاره کرد:
- موقعیت ممتاز و استثنایی ایران به لحاظ تأمین امنیت انرژی جهان.
- قرار گرفتن کشور در مرکز بیضی انرژی (این بیضی شامل ۷۰ درصد منابع نفت و ۴۰ درصد ذخایر گاز جهان است).
- قرار گرفتن کشور ایران در محل تلاقی سه قاره آسیا، آفریقا و اروپا.
در فرآیند حرکت به سمت تعالی در صنعت نفت اقدام‌های زیادی در قالب برنامه‌های راهبردی، درازمدت و میان‌مدت تدوین شده است که در هر یک به نوعی برای طی شدن این مسیر در حوزه نفت، مباحث و سرفصل‌های مشخصی تعریف شده است:
- چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در ۱۴۰۴ هجری شمسی.
- سیاست‌های کلی ابلاغی مقام معظم رهبری در بخش نفت و گاز.
- چشم‌انداز صنعت نفت و گاز ایران در افق ۱۴۰۴.
- اهداف کلی توسعه بخش نفت و گاز در برنامه چهارم توسعه.
- سیاست‌های وزارت نفت به‌منظور تحقق اهداف سند چشم‌انداز.
بررسی شاخص‌های حوزه نفت نشان‌دهنده آن است که حرکت رو به رشد این صنعت در ابعاد مختلف محقق شده است و می‌تواند نوید بخش شرایط مطلوب درسال‌های آتی باشد.
صنعت نفت به عنوان پیشران اقتصاد کشور دارای جایگاه ویژه‌ای است که داشتن نقش اساسی درتحقق اهداف کلان اقتصاد ملی در افق چشم‌انداز ۲۰ ساله، موتور محرکه اقتصاد ملی، پیشبرد دیپلماسی اقتصادی جمهوری اسلامی‌ایران و تضمین امنیت ملی کشور از طریق توسعه همکاری‌ها و تعاملات منطقه‌ای و بین‌المللی، از آن جمله است. ضمن آنکه سهم ۲۸ درصدی در تولید ناخالص داخلی کشور، سهم ۸۴ درصدی از درآمد ارزی کشور، سهم بیش از ۹۵ درصدی در تأمین انرژی اولیه مورد نیازکشور، غیرقابل انکار است.
اکتشاف نفت و گاز در حقیقت پایه و پشتوانه فعالیت‌های بعدی در زنجیره ارزش نفت و گاز است. بررسی اکتشافات عمده نفت و گاز در ۳۰ سال اخیر نشان‌دهنده آن است که در دهه دوم انقلاب اسلامی و پس از اتمام جنگ تحمیلی، آهنگ فعالیت‌های اکتشافی در کشور به تدریج سرعت گرفت و امکانات بیشتری به آن تخصیص داده شد. کشف میدان گازی پارس جنوبی که یکی از بزرگ‌ترین منابع گازی جهان به شمار می‌رود، کشف میدان‌های عظیم نفتی آزادگان و یادآوران و میدان گازی تابناک، از مهم‌ترین دستاوردهای فعالیت‌های اکتشافی در سال‌های پس از انقلاب اسلامی هستند.
در همین حال با توجه به ضرورت تسریع در اجرای عملیات اکتشافی نفت، در سال‌های اخیر برای ا ستفاده از همکاری‌های فنی شرکت‌های خارجی در عملیات اکتشاف نواحی مشخص، اقدام‌های گسترده‌ای به عمل آمد.
بخشی از نتایج حاصل از این فعالیت‌ها در مقایسه ذخایر نفت و گاز در سال‌های قبل و بعد از انقلاب اسلامی، ظهور پیدا می‌کند.
نفت در چشم‌انداز ایران ۱۴۰۴
- توسعه‌یافته، متناسب با مقتضیات فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی خود، متکی بر اصول اخلاقی و ارزش‌های اسلامی، ملی و انقلابی، با تأکید بر: مردم‌سالاری دینی، عدالت اجتماعی، آزادی‌های مشروع، حفظ کرامت و حقوق انسان‌ها و بهره‌مندی از امنیت اجتماعی و قضایی.
- برخوردار از دانش پیشرفته، توانا در تولید علم و فناوری، متکی بر سهم برتر منابع انسانی و سرمایه اجتماعی در تولید ملی.
- امن، مستقل و مقتدر با سامانه دفاعی مبتنی بر بازدارندگی همه‌جانبه و پیوستگی مردم و حکومت.
- برخوردار از سلامت، رفاه، امنیت غذایی، تأمین اجتماعی، فرصت‌های برابر، توزیع مناسب درآمد، نهاد مستحکم خانواده، به دور از فقر، تبعیض و بهره‌مند از محیط‌زیست مطلوب.
- فعال، مسؤولیت پذیر، ایثارگر، مومن، رضایت‌مند، برخوردار از وجدان کاری، انضباط، روحیه تعاون و سازگاری اجتماعی، متعهد به انقلاب و نظام اسلامی و شکوفایی ایران و مفتخر به ایرانی بودن.
- دست یافته به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه آسیای جنوب‌غربی (شامل آسیای میانه، قفقاز، خاورمیانه و کشورهای همسایه) با تأکید بر جنبش نرم‌افزاری و تولید علم، رشد پرشتاب و مستمر اقتصادی، ارتقای نسبی سطح درآمد سرانه و رسیدن به اشتغال کامل.
- الهام بخش، فعال و مؤثر در جهان اسلام با تحکیم الگوی مردم‌سالاری دینی، توسعه کارآمد، جامعه اخلاقی، نواندیشی و پویایی فکری و اجتماعی، تأثیرگذار بر همگرایی اسلامی و منطقه‌ای بر اساس تعالیم اسلامی و اندیشه‌های امام خمینی (ره).
- دارای تعامل سازنده و مؤثر با جهان براساس اصول عزت، حکمت و مصلحت.
سیاست‌های کلی ابلاغی مقام معظم رهبری در بخش نفت و گاز
سیاست‌های کلی ابلاغی مقام معظم رهبری در بخش نفت و گاز به عنوان راهگشای صنعت نفت و گاز ایران به شرح زیر در سرلوحه برنامه‌های درازمدت وزارت نفت قرار دارد:
- اتخاذ تدابیر و راهکارهای مناسب برای گسترش اکتشاف نفت و گاز و شناخت کامل منابع کشور.
- افزایش ظرفیت تولید صیانت‌شده نفت، متناسب با ذخایر موجود و برخورداری کشور از افزایش قدرت اقتصادی، امنیتی و سیاسی.
- افزایش ظرفیت تولید گاز متناسب با حجم ذخایر کشور به منظور تأمین مصرف داخلی و حداکثر جایگزینی با فرآورده‌های نفتی.
- گسترش تحقیقات بنیادی و توسعه‌ای و تربیت نیروی انسانی متخصص و تلاش برای ایجاد مرکز جذب و صدور دانش و خدمات فنی و مهندسی انرژی در سطح بین‌المللی و ارتقای فناوری در زمینه‌های منابع و صنایع نفت، گاز و پتروشیمی.
- تلاش لازم و ایجاد سازماندهی قانونمند برای جذب منابع مالی مورد نیاز داخلی و خارجی در امر نفت و گاز در بخش‌های مجاز قانونی.
- بهره‌برداری از موقعیت منطقه‌ای و جغرافیایی کشور برای خرید و فروش، فرآوری و پالایش و معاوضه و انتقال نفت و گاز منطقه به بازارهای داخلی و جهانی.
- بهینه‌سازی مصرف و کاهش شدت انرژی.
- جایگزینی صادرات فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی به جای صدور نفت خام و گاز طبیعی.
چشم‌انداز صنعت نفت و گاز ایران در افق ۱۴۰۴
- کاهش شدت انرژی کشور به کمتر از ۳/۰ (معادل تن نفت خام به ازای هزار دلار تولید ناخالص داخلی به قیمت ثابت سال ۲۰۰۰).
- حفظ جایگاه ظرفیت دومین تولید‌کننده نفت خام در اوپک که مستلزم حفظ فاصله مناسب از نظر ایجاد ظرفیت تولید با سایر رقبای این جایگاه است.
- دستیابی به جایگاه دوم جهانی در ظرفیت تولید گاز طبیعی با توجه به ضرورت استفاده از مخازن مشترک.
- دستیابی به جایگاه اول منطقه به لحاظ ظرفیت پالایشی به‌منظور ایجاد بالاترین ارزش‌افزوده از منابع هیدروکربوری کشور.
- دستیابی به جایگاه اول منطقه از لحاظ ارزش تولید مواد و کالاهای پتروشیمیایی به‌منظور ایجاد بالاترین ارزش‌افزوده از منابع هیدروکربوری کشور.
- نیل به جایگاه اول فناوری نفت و گاز در منطقه.
سیاست‌های وزارت نفت در جهت تحقق اهداف سند چشم‌انداز
۱ - شناسایی کل منابع هیدروکربوری در پهنه سرزمین با اولویت مخازن مشترک.
۲ - افزایش ظرفیت تولید نفت و گاز با هدف افزایش سهم ایران در بازار جهانی نفت و ارتقای جایگاه آن در اوپک.
۳ - حداکثر بهره‌وری از مخازن هیدروکربوری از طریق افزایش ضریب بازیافت مخازن و استفاده از فناوری‌های نوین.
۴ - تغییر رویکرد از صادرات مواد خام به صادرات فرآورده‌های با ارزش‌افزوده بالا.
۵ - ایجاد ظرفیت‌های جدید پالایشی به‌ویژه برای پالایش میعانات گازی و نفت خام بسیار سنگین.
۶ - حداکثرسازی ارزش‌افزوده صنعت نفت و گاز کشور از طریق هم‌افزایی زنجیره ارزش با توسعه سرمایه‌گذاری در منابع و صنایع نفت و گاز، صنایع انرژی‌بر و صنایع و خدمات مهندسی پشتیبان آنها (از جمله صنایع و خدمات دریایی مرتبط).
۷ - ارتقای سطح همکاری با دیگر کشورهای منطقه و اعضای اوپک به منظور ایفای نقش مؤثر در تأمین انرژی، حضور در طرح‌های سرمایه‌گذاری، ایجاد ثبات در بازار جهانی نفت و گاز و کسب درآمد عادلانه.
۸ - تبدیل شرکت‌ها و بنگاه‌های صنعت نفت به شرکت‌ها و بنگاه‌های کارآمد، صاحب فناوری و فعال در عرصه بین‌المللی با پی‌گیری اجرایی شدن اصل ۴۴ در شرکت‌های تابعه وزرات نفت.
۹ - تقویت رویکرد برونگرایی صنعت نفت و استفاده از توانمندی‌های داخل کشور جهت فعالیت در خارج از مرزها.
۱۰ - افزایش سهم گاز در سبد مصرف انرژی کشور.
۱۱ - اولویت دادن به تأمین گاز موردنیاز برنامه‌های تزریق به میادین نفتی جهت افزایش بازیافت از میادین نفتی.
۱۲ - تلاش در جهت صدور گاز طبیعی به کشورهای منطقه و جهان.
۱۳ - بهینه‌سازی مصرف انرژی در تمام بخش‌های اقتصادی کشور از طریق مدیریت و سرمایه‌گذاری لازم.
۱۴ - اصلاح ساختار و تقویت نگرش مدیریت بنگاه‌داری در شرکت‌های تابعه نفت، همراه با روان‌سازی مقررات در جهت افزایش بهره‌وری و روزآمد ساختن شرکت‌های نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی‌کشور و ارتقای آنها به سطح شرکت‌های بین‌المللی با رعایت سیاست‌های اصل ۴۴.
۱۵ - حمایت از بخش خصوصی داخلی در صنعت نفت کشور به‌ویژه در بازرگانی نفت و نیز صنایع پایین‌دستی، صنایع و خدمات پشتیبان نفت و گاز، خدمات پیمانکاری و فنی و مهندسی با هدف حضور شرکت‌های ایرانی در بازارهای منطقه‌ای و جهانی.
۱۶ - تبدیل ایران به قطب فناوری‌های نوین صنعت نفت در منطقه از طریق تعامل سازنده با کشورها و شرکت‌های مؤثر در عرصه فناوری نفت و گاز در بازارهای جهانی.
۱۷ - تعهد نسبت به توسعه پایدار و رعایت معیارهای زیست‌محیطی.
۱۸ - استفاده از توانایی‌های صنعت نفت در راستای توازن منطقه‌ای و محرومیت‌زدایی.
نفت از نگاه آمار
با وجود برداشت ۳۰ ساله از ذخایر هیدروکربور مایع کشور در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، میزان این ذخایر در نتیجه انجام فعالیت‌های اکتشافی، افت بسیار کمی داشته است که این امر نشان‌دهنده برداشت صیانتی از میادین نفتی است به‌گونه‌ای که در اختیار داشتن ۱۳۷ میلیارد بشکه ذخیره قابل استحصال هیدروکربور مایع (نفت‌خام، مایعات و میعانات گازی) و ۶۱/ ۲۹ تریلیون مترمکعب ذخیره قابل استحصال گاز طبیعی در ابتدای سال ۱۳۸۷ جایگاه ویژه‌ای برای ایران در جهان به خصوص در حوزه انرژی ترسیم می‌کند. این در حالی است که طی سه دهه اخیر، ۴/ ۳۶ میلیارد بشکه نفت‌خام و ۲۱۹۴ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی استخراج شده است. این جایگاه به سهولت و بدون تلاش وافر حاصل نشده است.
هم‌زمان با گسترش فعالیت‌های اکتشافی و افزایش ذخایر نفت و گاز کشور در سال‌های پس از انقلاب اسلامی، تلاش چشمگیر در توسعه میادین نفت و گاز همراه با توجه ویژه به توسعه میادین مشترک با کشورهای همسایه، از طریق عقد قراردادهای بیع متقابل و فاینانس و همچنین از محل منابع داخلی به عمل آمد.
با انجام پروژه‌های نگهداشت توان تولید، اجرای طرح‌های توسعه میادین نفتی، احداث و اصلاح کارخانجات نمک‌زدایی و نیز انجام طرح‌های تولید صیانتی از مخازن شامل برنامه‌های تزریق گاز و آب به میادین نفتی، علاوه بر جبران افت طبیعی تولید مخازن، تلاش فراوان در زمینه تولید نفت خام انجام گرفت.
با توجه به امکانات طبیعی و ذخایر عظیم نفت و گاز کشور که حدود ۱۳۷/۶۲ میلیارد بشکه ذخیره قابل‌استحصال هیدروکربور مایع (نفت خام، مایعات و میعانات گازی) با باقی‌مانده عمر ذخایر نفتی معادل ۸۴ سال و نیز ۶۱/ ۲۹ تریلیون مترمکعب ذخایر قابل استحصال گاز طبیعی با ۱۶۰ سال باقی‌مانده عمر ذخایر گازی در ابتدای سال ۱۳۸۷ است، باید بهره‌برداری‌های بهینه و هدفمند از این منابع، سرلوحه برنامه‌ریزی‌ها جهت ارتقای سطح زندگی و رفاه مردم قرار گیرد.
منبع :
نشریه برنامه ماخوذ از کتاب انقلاب، نفت و توسعه
ارسال نظر