لزوم رابطه برد-برد در در پیمان‌های تجارت آزاد
سعید مسگری پژوهشگر اقتصادی حدود دو دهه پیش مناطق آزاد تجاری با هدف افزایش تولید و صادرات و درنهایت بهبود اوضاع اقتصادی کشور ایجاد شدند، اما به‌دلیل عملکرد غلط آنها و نبود برنامه‌ریزی و پشتوانه فکری و علمی لازم این مناطق در جهت عکس هدف خود حرکت کردند و تبدیل به مراکزی برای واردات به کشور و افزایش وابستگی به واردات شدند. در حال حاضر این مناطق کاملا برعکس هدف ذاتی خود و در جهت تضعیف اقتصاد ملی در حال فعالیت هستند. اگر در ایجاد موافقت‌نامه‌های تجارت آزاد نیز با دقت و پشتوانه علمی و کارشناسی عمل نشود ممکن است آنها نیز به سرنوشت مناطق آزاد دچار شوند و به جای بهبود وضعیت اقتصاد ملی به وخامت آن دامن بزنند.
یکی از الزامات موفقیت ایجاد روابط آزاد تجاری انتخاب صحیح کشورهای طرف تجارت است. تجارت آزاد باید با کشورهایی انجام شود که دو طرف از انجام تجارت منتفع شوند و به عبارت بهتر، رابطه به‌صورت برد-برد باشد. اگر در انتخاب کشور مقابل به‌درستی اقدام نشود رابطه تجاری به رابطه‌ای برد- باخت تبدیل می‌شود و یکی از طرف‌ها متضرر خواهد شد. با این مقدمه به بررسی کشورهایی که امکان تجارت آزاد منطقه‌ای با ایران دارند می‌پردازیم.
تعداد زیادی از کشورهای همسایه ایران را کشورهای عضو اتحادیه عرب تشکیل می‌دهند. اخیرا نیز اولین پیمان تجارت آزاد ایران با سوریه منعقد شد. اما انعقاد پیمان تجارت آزاد با کشورهای عربی با تردیدهایی مواجه است و سوالات زیادی پیرامون آن مطرح است. آیا تجارت آزاد با کشورهای عربی دارای توجیه اقتصادی است؟ آیا امکان تجارت آزاد بین ایران و کشورهای عربی وجود دارد؟ آیا امکان گسترش این توافق‌نامه (تجارت آزاد با سوریه) با سایر کشورهای عربی وجود دارد؟
نگارنده براین باور است که به دلایل متعدد اقتصادی و سیاسی امکان شکل‌گیری تجارت آزاد منطقه‌ای بین ایران و اعراب وجود ندارد. شاید ساده‌ترین دلیل آن وجود اختلافات فراوان سیاسی، امنیتی، مذهبی و فرهنگی بین ایران و این کشورها باشد. در سال‌های اخیر با بروز بحران سوریه و اخیرا نیز بحران عراق، مشکلات سیاسی ایران با این کشورها به‌خوبی نمایان شده است. از دیدگاه سیاسی و ایدئولوژیک ایران با این کشورها مشکلات فراوانی دارد که دلایلی مانند وحدت سبب کاهش نمود خارجی آنها شده است، اما با بروز بحران و اختلافات منطقه‌ای، این اختلافات سر باز می‌کنند و به‌خوبی نمایان می‌شوند. اختلافات عمیق سیاسی، مذهبی و فرهنگی تبدیل به مانعی بزرگ بر سر راه همگرایی اقتصادی و افزایش ارتباط با کشورهای عربی شده است. این مشکلات عملا امکان همگرایی و افزایش مبادلات اقتصادی را کاهش داده است.
صرف‌نظر از مسائل سیاسی، از دیدگاه اقتصادی نیز شکل‌گیری تجارت آزاد با اعراب امکان‌پذیر نیست. نگاهی اجمالی به وضعیت اقتصادی این کشورها صحت این مدعا را نمایان می‌کند. ویژگی مشترک کشورهای حوزه خلیج‌فارس، وابستگی شدید آنها به درآمدهای نفتی است. این وابستگی سبب شده است که دولتهای عربی تبدیل به دولتهای رانتیر شوند. اقتصاد آنها، اقتصادی وابسته به نفت و واردات است. تولید در این کشورها وضعیت مناسبی ندارد و اکثر نیاز آنها از طریق واردات تامین می‌شود. در سال‌های اخیر نیز با هدف کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی سراغ تجارت و ترانزیت کالا رفته‌اند و افزایش تجارت به‌خصوص با کشورهای اروپایی و چین را سرلوحه فعالیت‌های خود قرار داده‌اند. هم‌اکنون برخی از این کشورها مانند امارات تبدیل به مرکز ترانزیت کالا شده‌اند و کشورهای توسعه‌یافته از این کانال برای توسعه صادرات کالاهای خود استفاده می‌کنند.
با توجه به وضعیت اقتصادی این کشورها، نتیجه برقراری تجارت آزاد با آنها، به‌خوبی مشخص است. شاید اغراق نباشد اگر بگوییم تجارت آزاد با این کشورها به معنای تجارت آزاد با اروپا و چین است. کشورهای عربی وضعیت مناسبی در صنعت و تولیدات صنعتی ندارند و تنها مزیت آنها در تجارت و ترانزیت کالا است. اگر ما تعرفه تجارت با آنها را کاهش دهیم کالاهای مختلف کشورهای دیگر به‌خصوص چین به داخل کشور سرازیر می‌شوند و تولید داخلی را نابود می‌کنند. از سوی دیگر این کشورها نیاز خود به کالاهای مختلف را از طریق واردات کالاهای ارزان چینی و هندی یا کالاهای با کیفیت اروپایی برطرف می‌کنند. به عبارت دیگر، اگر آنها نیاز به کالاهای ارزان داشته باشند به سهولت از چین و هند وارد می‌کنند و اگر نیاز به کالاهای با کیفیت داشته باشند از بهترین شرکت‌های اروپایی وارد می‌کنند. بنابراین با وجود موافقت‌نامه‌های تجاری این کشورها با کشورهای اروپایی و آسیای‌شرقی و وضعیت نامطلوب کالاهایی ایرانی که دارای کیفیت نامناسب و قیمت تمام شده بالا هستند امکان افزایش صادرات ایران به این کشورها وجود ندارد.
در این شرایط تجارت آزاد با کشورهای عربی قطعا به ضرر ایران خواهد بود و موجب افزایش کسری تراز تجاری و لطمه شدید تولید ملی می‌شود. برقراری تجارت آزاد با آنها سرابی بیش نخواهد بود و دستاوردی برای ما نخواهد داشت. ما برای تجارت آزاد باید به دنبال شرکایی باشیم که دارای اقتصادی نزدیک به اقتصاد ایران باشند و تجارت آزاد با آنها موجب ایحاد رابطه برد-برد شود. کشورهایی مانند کشورهای آسیای‌میانه و ترکیه می‌توانند دارای این ویژگی باشند. ترکیه کشوری در حال توسعه است که در سال‌های اخیر رشدهای بالایی را تجربه کرده است. ترکیه با تغییر نگرش اقتصادی از نیمه‌دولتی به اقتصاد باز و توجه به بخش خصوصی، در راستای توسعه‌یافتگی و صنعتی شدن گام برداشته است. این کشور در مدت سی سال از رتبه ۴۷ کشورهای صنعتی جهان به رتبه ۱۶ رسیده است و اکنون در بین ۲۰ کشور بزرگ صنعتی جهان قرار دارد. اقتصاد ترکیه، اقتصادی در حال رشد و در مسیر توسعه و صنعتی شدن است. این کشور می‌تواند اولویت اول ایران برای تجارت آزاد منطقه‌ای باشد. پس از ترکیه کشورهای آسیای‌میانه که در زیر سایه روسیه در تلاش برای توسعه و بهبود وضعیت اقتصادی خود هستند و شرایط اقتصادیشان از جهاتی مشابه اقتصاد ایران است می‌توانند اولویت بعدی ایران برای تجارت آزاد باشند. اخیرا مقامات ترکیه و ارمنستان نیز برای ایجاد موافقت‌نامه تجارت آزاد با ایران ابراز تمایل کرده‌اند. به نظر می‌رسد این گروه از کشورها می‌توانند طرف تجارت آزاد منطقه‌ای با ایران باشند و موجبات رونق اقتصادی کشور را مهیا کنند.
ارسال نظر