تاوان فروش آبراهه‌‌‌ها به بسازوبفروش‌ها را چه کسی پرداخت؟ فروپاشی شهر در مقابل باران
موتورخانه «سیل ویرانگر» مشهد
در تهران و سایر شهرها و کلان‌شهرها چه راهکاری باید در پیش گرفته شود و تجربه‌‌‌های کشورهای دیگر در این زمینه به ما چه می‌‌‌گوید؟ علی بیتالهی رئیس بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، سیل مشهد را یک سیلاب ناگهانی شهری میداند. به گفته او در ۲۶ اردیبهشت ساعت ۱۴:۳۰ به مدت نیم ساعت ۳۸ میلی‌متر بارندگی اتفاق افتاد که حجم روان‌‌‌آب قابل‌‌‌ملاحظه‌‌‌ای در سطح کلان‌شهر مشهد تشکیل داد. «طبیعت، مورفولوژی و توپوگرافی شهر مشهد به گونه‌‌‌ای است که اگر دخالت‌‌‌های بی‌‌‌جای انسانی نبود هیچ خطر سیلابی این شهر را تهدید نمی‌‌‌کرد. همچنان که در طول تاریخ هم این اتفاق نیفتاد و ماندگاری این شهر هم گواه آن است.»
در محدوده شمالی شهر مشهد از شمال غرب به جنوب شرق که امتداد طولی شهر است رودخانه کشفرود را داریم که تمام روان‌‌‌آب‌‌‌های سطحی مشهد را به سمت اراضی جنوب شرق مشهد و خارج از مصب (بخش انتهایی رودخانه که به دریا و... می‌‌‌ریزد) هدایت می‌کند. همین‌طور در آبراهه‌‌‌های کوه‌‌‌های بینالود در جنوب و جنوب غربی مشهد هم سه مسیر اصلی از جنوب غرب به سمت شمال شرق به کشفرود منتهی می‌‌‌شوند که آب به خارج از شهر به شکل طبیعی هدایت می‌‌‌شوند. «اگر همین طبیعت دستخوش تغییرات نمی‌‌‌شد هیچ‌گونه خسارتی را انتظار نداشتیم و شهر در مقابل باران دچار مشکل یا فروپاشی نمی‌‌‌شد.»
بلوارها، آبراهه‌‌‌ها را قطع کردند
بیتالهی از سه مسیر عمود بر کشفرود یعنی مسیرهای شاندیز، طرقبه و در جنوب شهر مسیر طرق نام می‌‌‌برد، رودخانه و آبراهه سوم از بینالود به سمت کشفرود کشیده شده است. «در محدوده فرودگاه مشهد، محله‌‌‌ای که بیشترین آسیب را دید محله سیدی است. این محله در پای ارتفاعات کوه سنجر است، اگر نقشه توسعه شهری را ببینید ساختوساز در این محدوده آبراهه‌‌‌های موجود در این دامنه را قطع و جریان روان‌‌‌آب طبیعی بارش‌‌‌ها را متلاطم کرده و باعث شده آب در اثر انسداد مسیر به معابر و خانه‌‌‌ها نفوذ کند و تمام خسارت‌‌‌ها که به لطف فضای مجازی دیدیم را به بار آورد.»
رئیس بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی همچنین به کمربندها و بلوارهای شهر مشهد اشاره می‌کند که عمود بر آبراهه‌‌‌های ارتفاعات مشهد هستند. «مهم‌ترین این موارد بلوار نمازی است که تمام آبراهه‌‌‌های منتهی به سمت کشفرود را قطع می‌کند. مسیر میدان انقلاب، ترمینال، بلوار نمازی و در ادامه به سمت فرودگاه و خود فرودگاه و محله سیدی از جمله مسیرهایی هستند که در مقابل آبراهه‌‌‌ها به شکل سد مصنوعی عمل می‌کنند.» با انسداد مسیرها، آب در معابر، جاده‌‌‌ها یا خیابان‌‌‌ها جمع میشود. «اگر ارتفاع آب به ۱۰ یا ۱۵ سانتی‌متر برسد بر اثر باد لاستیک‌های ماشین خودروها شناور میشود. به دلیل فقدان آموزش، افرادی که می‌توانند به راحتی از خودرو خارج شده و هیچ‌گونه خطری متوجه آنها نیست در خودرو می‌‌‌مانند. همین موضوع سبب میشود در اثر غوطه‌‌‌ور شدن برخورد با سایر ماشین‌‌‌ها آسیب ببینند.»
به گفته بیتالهی اگر به مسیر خروجی‌‌‌های طرقبه سمت آبراهه طرقبه یا شاندیز یا طرق یا محله سیدی حوالی میدان انقلاب و ترمینال نگاه کنید می‌‌‌بینید که تمام مسیرها با مستحدثات و ساختوساز بی‌رویه مسدود یا تنگ شده است و فکری برای پایداری و تاب‌آوری در برابر سیلاب اندیشیده نشده است. «از این رو وقتی بارش شدید رخ دهد اولیه‌‌‌ترین پاسخ طبیعت مسدود کردن مسیرهای طبیعت است که نمونه آن را در کلان‌شهر مشهد و مشابه آن را در ۵ فروردین ۹۸ با ۲۱ کشته در شیراز دیدیم. امیدواریم که این تجربه‌‌‌ای برای کاهش خطرات سیل در تهران باشد که حداقل در هفت مسیر اصلی دره‌رودهای مشرف بر تهران این پتانسیل و قابلیت سیلخیزی مخرب وجود دارد.»
هفت مسیر سیلابی تهران
هفت مسیر اصلی کدام است؟ رئیس بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به گزارش جامعی که در این زمینه نوشته است اشاره می‌کند: «در غرب مسیر کن را داریم که ادامه آن به غرب فرودگاه مهر‌آباد می‌‌‌‌‌‌رسد. مسیر درکه در امتداد خود به سمت چمران به سمت گیشا می‌‌‌آید. فرحزادی هم دره بزرگی است. در کنار اینها مسیر تجریش، دارآباد و گلابدره را در کنار مسیرهای فرعی داریم. کن تهران مشابه سیدی و طرقبه است که سیلخیزی بالایی دارد؛ با توجه به وضعیت عمود بر شهر و قطع شدن این آبراه‌‌‌ها در طول مسیر به واسطه ساخت‌وسازها، دور از انتظار نیست حوادث این‌چنینی را در این منطقه مشاهده کنیم.»
ساخت‌وسازها صورت گرفته و شاید نتوان شهر را بازمهندسی کرد، در این شرایط برای کاهش خسارات چه میشود کرد؟ بیتالهی آزادسازی مسیل‌‌‌ها را ضروری میداند. «اصل اول این است که ما نباید در مسیر جریان سیلابی ساختوساز داشته باشیم. در محدوده‌‌‌های گردشگری دربند و جماران و تجریش و دارآباد و کن و... می‌‌‌بیینید که کف و بستر آبراهه ساختوساز شده است که در زمان بحران شاهد حوادث ناراحت‌‌‌کننده خواهیم بود. البته مسدودسازی مسیل‌‌‌ها در طول سالیان گذشته انجام شده و حاصل اقدامات یک دولت خاص نیست، از این رو حداقل کار این است که مشابه کشورهای آسیای جنوب شرقی سیستم‌های هشدار میدانی با هدف هشدار به موقع درباره بارندگی شدید فعال باشند. از زمانی که آب باران به ارتفاعی برسد که به روان‌‌‌آب و جریان سیلابی تبدیل شود بین ۱۰ تا ۳۰ دقیقه زمان نیاز است، این زمان برخلاف زلزله زمان خوبی است تا شهروندان جان و برخی اموال‌‌‌شان را نجات دهند و از تردد در معابر و اتوبان‌‌‌هایی که در معرض خطر هستند خودداری کنند. با این سیستم‌ها از طریق بلندگوها و پیامک می‌توان اطلاع‌‌‌رسانی کرد و نمونه آن هم در کره‌جنوبی و حتی نپال که کشوری کوچک و فقیر است دیده میشود.»
مدیریت؛ پیش از بحران
مدیریت بحران در مشهد آیا به نحو صحیحی عمل کرد؟ بیتالهی معتقد است هنر مدیریت بحران در اقدام پس از رخداد نیست هر چند آن فعالیت‌‌‌ها قابل ارزش هستند. به عنوان مثال حداقل ۲۵۰ خانوار اسکان موقت داده و آسیب‌‌‌دیدگی‌‌‌ها سعی شده جبران شوند ولی مدیریت بحران پیش از حادثه ضرورت دارد و نیاز کشور اقدامات پیشگیرانه است. با وجود این وقوع این حوادث نشان می‌دهد که باید کارهای زیادی انجام دهیم تا کاستی‌ها جبران شوند. «چند تجربه پشت هم رخ داده است که نشان می‌دهد درس‌‌‌های آموخته را زود فراموش می‌‌‌کنیم. در سیل شیراز یکی از الزامات مهم به‌ویژه در کلان‌شهرهایی که در معرض سیلاب هستند انجام اقدامات زیرساختی درست است. در بسیاری از کشورهای آسیای جنوب شرقی و شرق مانند چین، ژاپن، کره، هند و نپال این شدت بارندگی عادی است و زیرساخت‌‌‌ها به شکلی طراحی شده که حوادث و تلفات جانی اصلا اتفاق نمی‌‌‌افتد یا بسیار کم است. در مقابل در دومین شهر بزرگ کشورمان با بارندگی نیم‌ساعته بحرانی در سطح کشوری رخ می‌دهد.»
به گفته رئیس بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با کوچک جلوه دادن خطر و مخاطره، بحران کم نمی‌شود. «اینکه بگوییم سیل نبود آب‌گرفتگی بود، ماشین کاغذی بود ابتذال است و باید جلوی چنین برخوردهایی را بگیرند. ما باید خیلی جدی‌تر رفتار کنیم، بحث جان و زندگی مردم در میان است و جای هیچ‌گونه سهل‌انگاری و کوچک‌‌‌شماری ندارد. در عوض باید حوادث کوچک را هم آنقدر بزرگ در نظر بگیریم که اگر حادثه بزرگ رخ داد آمادگی داشته باشیم.» عدم‌لایروبی کانال‌‌‌های تهران آیا نگران‌‌‌کننده نیست؟ بیتالهی بر ضرورت این کار تاکید دارد و به سیل آققلا در این باره اشاره می‌کند: «در سیل آققلا گلستان در سال ۹۸ یکی از دلایل آب‌گرفتگی که باعث شد آب به اندازه نیم یا یک متر این شهر را فرابگیرد عدم‌لایروبی گرگان‌رود بود. ضخامت گل و لای بستر رودخانه تا ۹ متر رسیده و عمقی برای مسیر جریانات سیلابی نبود. بنابراین با تشدید بارندگی آب به سطوح شهری یا مستحدثات نفوذ کرد. در تهران امتداد مسیر درکه به سمت چمران که مسیر سیلاب به سمت گیشا منحرف میشود بازار بزرگ نصر روی کانال احداث شده پوشیده شده است که امکان لایروبی نداریم. از این رو معلوم نیست بارندگی‌های مشابه مشهد به چه حوادث و صدماتی منجر میشود. این یک نکته ضرورت عینی است که مسیر عبور روان‌‌‌آب باید آزاد شود.»
نغییر اقلیم را باید به گفته رئیس بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی جدی گرفت و برای آن آماده بود. «در چهار، پنج سال اخیر بیش از ۳۰ ساله عمر کارشناسی تکرار سیلاب‌‌‌های شهری خطرزا را شاهدم. گرچه در دهه ۶۰ تجریش را داشتیم ولی این‌قدر کثرت نداشت. همین امسال و سال قبل در استان‌‌‌های متعددی سیلاب گرفتاری‌‌‌های زیادی ایجاد کرده و نشان می‌دهد تغییر اقلیم یک مساله واقعی است و باید برای آن آمادگی داشته باشیم. مدیران شهری نمی‌توانند آبراهه‌‌‌های جریان طبیعی را ساختوساز کرده و بفروشند و انتظار داشته باشند حادثه هم رخ ندهد. متاسفانه این اتفاق در بخش‌‌‌های مختلف تهران افتاده است، در این عرصه‌ها به دلیل خوش‌آب و هوا بودن متقاضی زیاد است و زمین‌‌‌ها ارزش زیادی دارند و میل به سرمایه‌گذاری افزایش یافته است.»
جای خالی بیمه سیل در ایران
کامران داوری استاد دانشگاه فردوسی مشهد ایجاد روان‌‌‌آب سطحی در خیابان آسفالت را یک امر طبیعی میداند. «شدت این روان‌‌‌آب به چند چیز برمی‌‌‌گردد که اولین آن شدت بارش است؛ ما هنوز نمی‌دانیم بارش مشهد با چه دوره بازگشتی بوده! برای طراحی و جمع‌آوری آب‌‌‌های سطحی از خیابانهای فرعی بازه زمانی ۵ و برای خیابانهای اصلی بازه زمانی ۲۵ ساله را در نظر می‌‌‌گیرند و علت آن اقتصاد است. متاسفانه داده‌‌‌های شدت بارش درباره مشهد در دسترس نبوده و آنالیز نشده است.» به گفته داوری اگر با تحلیل داد‌‌‌ه‌‌‌ها مشخص شد بارش‌‌‌ها در مشهد استثنایی نبوده ولی روان‌‌‌آب در این سطح ایجاد کرده آنگاه بحث شهرسازی پیش می‌‌‌آید. «در شهرسازی خیابان‌‌‌کشی‌‌‌ها باید به شکلی باشد که مانع جریان آب طبیعی در پستی و بلندی‌‌‌های شهر نشود.
اگر هم معابر تنگ است باید دیواره زده شود تا آب را عبور دهد و مزاحم شهروندان نباشد. در مشهد بخش سیدی به نظر می‌‌‌آید خیابان مسیل بوده و آب جمع‌شده راهی برای خروج پیدا نکرده است.» بیمه سیل و بی‌‌‌توجهی به آن موضوعی است که این مدرس دانشگاه به آن اشاره می‌کند: «در بسیاری از کشورها بیمه سیل وجود دارد همچنان که بیمه زلزله و آتش‌سوزی اجباری دارند. بر این اساس هر چقدر ملاحظات ایمنی بیشتر رعایت شود، مبلغ بیمه کاهش می‌‌‌یابد. همین موضوع سبب شده آنها در زمان ساخت خانه چنین ملاحظاتی را رعایت کنند.» نکته دیگری که داوری به آن می‌‌‌پردازد اتفاقاتی است که در بلوار نمازی رخ داد.«روان‌‌‌آب خیابان در سطح شیب‌دار ماشین‌‌‌ها را هل داد و باعث تصاویری شد که در شبکه‌‌‌های اجتماعی شاهد بودیم.»
به گفته این استاد دانشگاه زمانی که بتوان دوره‌‌‌‌‌‌های زمانی بارش و سایر ملاحظات را مشخص کرد می‌توان سهم مشخصی برای عوامل مختلف نظیر تغییر اقلیم، شهرسازی و... برای سیل مشهد مشخص کرد.
