بررسی وضعیت حال و آینده صنعت سیمان

فرهاد ترکستانی/ تحلیلگر ارشد سبدگردان کاریزما سیمان یکی از مهم‌ترین و پرمصرف‌ترین کالاها در جهان است، به گونه‌ای که دومین محصول پرمصرف کره زمین بعد از آب به حساب می‌آید. این کالا از مهم‌ترین مواد اولیه در تهیه بسیاری از مصالح ساختمانی و ساخت‌وسازهایی نظیر پل، جاده، سد، تونل، بندر و ‌اسکله است که در موارد تخصصی جایگزینی برای آن وجود ندارد. سیمان یکی از صنایع راهبردی است که نقش مهمی در توسعه‌ اقتصادی و عمران ملی ایفا می‌کند و در جهان امروز، گسترده‌ترین سطح تولید را بین سایر صنایع به خود اختصاص داده است. امروزه سیمان به عنوان یک کالای آینده‌ساز و استراتژیک، پیش‌نیاز توسعه، اشتغال و پیشرفت در همه کشورها مورد توجه ویژه است و تولید سیمان به عنوان یکی از شاخص‌های رشد و توسعه در هر کشوری شناخته می‌شود. ماده اصلی تشکیل‌دهنده سیمان مارل آهکی و رسی است که نزدیک به ۹۰درصد از حجم مواد اولیه‌ را تشکیل می‌دهند. بر این مبنا سیمان ترکیبی از اکسید کلسیم (آهک) و سایر اکسیدها نظیر اکسید آلومینیوم، اکسید سیلیسیم، اکسید آهن و اکسیدهای قلیایی است که میل ترکیبی باهم داشته و در مجاورت هوا و زیر آب به مرور سخت و مقاوم می‌شود.

فرآیند تولید سیمان

فرآیند تولید سیمان از استخراج مواد اولیه مانند آهک آغاز می‌شود، مواد اولیه پس از آسیاب به پیش‌گرمکن منتقل می‌شوند. در پیش‌گرمکن مواد به وسیله گازهای گرم خروجی از کوره اصلی، حرارت دیده و دمای آنها برای ورود به کوره پخت بالا می‌رود. مواد بعد از ورود به کوره در دمای حدود 1500 درجه سانتیگراد پخته می‌شوند. پخته شدن باعث چسبیدن مواد به یکدیگر و تغییر رنگ آنها به قهوه‌ای روشن می‌شود که این مواد قهوه‌ای رنگ را کلینکر می‌نامند. تولید کلینکلر بیشترین فرآیند را در تولید سیمان دارد و 100 درصد مصرف گاز و حدود 60 درصد مصرف برق  تولید سیمان، در این قسمت مصرف می‌شود. بعد از تولید کلینکر نوبت به تولید سیمان می‌رسد. برای تولید سیمان بر اساس نوع و تیپ سیمان، کلینکر با مواد مختلفی مانند گچ و پوزولان آسیاب می‌شود.

عرضه و تقاضای جهانی

مقدار تولید سیمان در سال 2021 میلادی برابر با  4/ 4میلیارد تن بود که نسبت به سال گذشته‌اش حدود 200 میلیون تن رشد داشته است. چین با تولید بیش از  5/ 2میلیارد تن سیمان با اختلاف زیاد رتبه نخست تولید سیمان در جهان را به خود اختصاص داده است. بعد از چین به ترتیب کشورهای هند، ویتنام و آمریکا قرار گرفته‌اند. ایران هم با تولید حدود 62 میلیون تن سیمان جزو 10 کشور برتر جهان در سال 2021 قرار گرفته است. تولید و مدیریت بازار سیمان در جهان توسط هلدینگ‌های بزرگ انجام می‌پذیرد. مهم‌ترین دلایلی که شرایط رقابت برای واحدهای تولیدکننده سیمان به وجود می‌آورد نیاز به سرمایه‌گذاری بالا، untradable (کالاهایی که معمولا محلی بوده و به سختی مورد صادرات و واردات قرار می‌‌‌گیرند) و محدود بودن شعاع بازار به سبب هزینه حمل و نقل و فراگیر بودن مصرف در مناطق محلی است.

تولید سیمان ایران

ظرفیت اسمی تولید ایران حدود 88میلیون تن است اما به دلیل مشکلات متعددی از جمله قطعی برق و گاز و قدیمی ‌بودن خطوط، در سال 1400، تولید سیمان کشور تنها 62میلیون تن بوده است که حدود 70درصد ظرفیت اسمی است.  همان‌طور که در بالا ذکر شد،‌ صنعت سیمان توسط  هلدینگ‌های بزرگ مدیریت می‌شود. در ایران هم علاوه ‌بر هفت هلدینگ، واحدهای تولیدی بخش خصوصی نیز فعالیت می‌کنند که در مجموع نزدیک به 80 واحد تولیدی سیمان درحال فعالیت هستند به‌طوری که تقریبا در هر استان کشور حداقل یک کارخانه تولیدی وجود دارد. بر اساس برنامه راهبردی توسعه صنعت سیمان، چشم‌انداز کسب جایگاه سوم جهان با تولید سالانه ۱۲۰ میلیون تن به عنوان رتبه اول ظرفیت تولید در منطقه و صادرات جهانی با عرضه ۳۲ میلیون تن سیمان به کشورهای منطقه در سال ۱۴۰۴ و توسط وزارت صنعت، معدن و تجارت هدف‌گذاری شده است که با توجه  به وضعیت توسعه اقتصادی کشور در کنار وضعیت زیرساخت‌های کشور در حوزه‌های مختلف مانند انرژی، حمل و نقل و روابط سیاسی با کشورهای همسایه به نظر می‌رسد رسیدن به تولید سالانه 120میلیون تن در سال 1404 خوش‌بینانه و غیرقابل تحقق است.

بهای‌تمام‌شده‌ تولید هر محصول از سه قسمت مواد اولیه، حقوق و دستمزد و سربار تشکیل شده است. در ایران به‌طور متوسط هزینه مواد اولیه حدود20 درصد بهای ‌تمام‌شده است. در این صنعت بر خلاف بیشتر صنایع دیگر به دلیل اینکه مواد اولیه بیشتر از جنس خاک هستند و از معادن داخلی برداشت می‌شوند، سهم پایینی در بهای‌ تمام‌شده به خود اختصاص داده‌ است. سایر هزینه‌های مهم تولید به شرح زیر است: حقوق و دستمزد حدود 25 درصد، انرژی حدود 25 درصد و هزینه بسته‌بندی و حمل و نقل حدود 15 درصد.

صنعت سیمان یک صنعت انرژی‌بر است و برای تولید هر تن کلینکر به طور متوسط حدود 110 متر مکعب گاز و برای تولید هر تن سیمان حدود 100کیلووات برق مصرف می‌شود. در ایران به دلیل ارزانی انرژی شرکت‌های سیمانی علاقه‌ای به سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق و توسعه در راستای کاهش مصرف انرژی نداشته‌اند، که همین امر باعث شده است مصرف انرژی این صنعت در مقایسه با مقیاس جهانی بالا باشد. در سال گذشته دولت نرخ هر متر مکعب گاز را برابر با 10 درصد نرخ خوراک صنایع پتروشیمی قرار داد. با توجه به اتفاقی که در سطح جهانی روی داد، نرخ گاز جهشی شدید داشت و سقف‌های تازه‌ای ثبت کرد؛ همین امر باعث شد نرخ هزینه انرژی شرکت‌های سیمانی در سال 1400  نسبت به سال 1399 جهشی چند برابری داشته باشد.

با رشد شدید قیمت گاز دولت سقف 50 هزار ریالی برای گاز خوراک تعیین کرد که براساس نرخ 10 درصد، سقف نرخ گاز سوخت صنعت سیمان برابر با پنج هزار ریال باشد، اما همچنان ریسک افزایش نرخ سوخت این صنعت را تهدید می‌کند. همچنین جدا از افزایش نرخ گاز، نرخ برق صنعت سیمان هم جای سوال دارد؛ جایی که شرکت‌ها تا‌کنون به ازای هر کیلووات حدود 1300-1200 ریال پرداخت می‌کردند، اما با توجه به سیاست دولت در آزادسازی قیمت‌ها، احتمال دارد نرخ برق برای این صنعت هم جهش داشته و هزینه انرژی شرکت‌ها افزایش یابد. از سوی دیگر در سالیان اخیر با توجه به افزایش مصرف انرژی و عدم سرمایه‌گذاری مناسب در زیرساخت‌های مهم، کشور با مشکل کمبود گاز در فصل زمستان  و کمبود برق در فصل تابستان مواجه شده است که موجب قطعی برق و گاز شرکت‌های تولیدی در تابستان و زمستان است. در نمودار زیر روند تولید کلینکر تجمیعی شرکت‌های تولیدکننده سیمان به طور ماهانه در سال 1400 نشان داده شده است، که با توجه به روند تولید اثر قطعی گاز و برق که در بالا به آن اشاره شد، کاملا مشهود است. کاهش تولید در تیر و مرداد به دلیل قطعی برق و کاهش تولید در دی و بهمن‌ به دلیل قطعی گاز بوده است.

از اتفاق‌های مهم دیگری که در صنعت سیمان در سال گذشته رخ داد می‌توان به پذیرش سیمان در بورس کالا در تاریخ 09/ 03/ 1400 و حذف نرخ‌گذاری دستوری اشاره کرد. نرخ‌گذاری دستوری در سنوات گذشته مانع از رشد نرخ سیمان شده بود و بسیاری از کارخانه‌های تولیدکننده سیمان را به ورطه ورشکستگی و تعطیلی کشانده بود. در ادامه مسیر سیمان در بورس کالا، در تاریخ 20/ 10/ 1400 با رایزنی‌های صورت گرفته، قیمت پایه عرضه در بورس کالا از حالت دستوری خارج و به صورت میانگین موزون قیمت پایانی چهار هفته گذشته انواع سیمان تغییر یافت که این موضوع باعث شد قیمت‌گذاری سیمان از حالت دستوری به صورت کامل خارج شده و بر اساس مکانیزم عرضه و تقاضا بازار قیمت کشف شود. در نتیجه شرکت‌ها با توجه به قیمت‌های مناسب بورس کالا و نقدینگی بالا و شفافیت معاملات، ترغیب شدند که سیمان خود را در بورس کالا عرضه کنند. از روز اول پذیرش تا تاریخ 18/ 03/ 1401 حدود 47.039 هزار تن معادل 236.911 میلیارد ریال سیمان در بورس کالا معامله شده است و این آمار از اول سال 1401 تا 18/ 03/ 1401 نزدیک به 12.174 هزار تن معادل 67.884 میلیارد ریال بوده است.

اطلاعات خرداد 1401 تا روز هجدهم ماه لحاظ شده است

در کنار آزادسازی نرخ فروش و پذیرش در بورس کالا، افزایش نرخ حامل‌های انرژی خصوصا برق، با نزدیک شدن به فصل تابستان ریسک قطعی برق و کاهش عرضه سیمان باعث شده است که نرخ فروش شرکت‌ها نسبت به اول سال جهش داشته باشد. به‌طوری که نرخ پنج میلیون ریالی هر تن سیمان کیسه در اول سال، در روزهای اخیر تا قیمت 10میلیون ریال به ازای هر تن رقابت شده است. هرچند هنوز هم این نرخ در مقایسه با نرخ میانگین سیمان در دنیا (معمولا ضریب یک به10 با قیمت سبد میلگرد) اختلاف زیادی دارد با وجود این با تمامی این شرایط به نظر می‌رسد صنعت سیمان دچار تحولات بنیادی شده است که این صنعت را برای سرمایه‌گذاری جذاب کرده است.