آلاینده «ازن» چه خطراتی برای سلامتی انسان دارد؟
محمدصابر باغخانیپور، سرپرست شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران درباره آلایندگی ازن و مخاطرات آن برای سلامتی همچنین نحوه مواجهه شهروندان با آن و اینکه چرا تا سال‌های پایانی دهه هشتاد در رابطه با آلایندگی ازن در فصل تابستان کسی صحبت نمی‌کرد؟ گفت: تا سال‌های پایانی دهه هفتاد، دستگاهی برای سنجش این آلاینده در کشور وجود نداشته اما از اواسط دهه هشتاد تعداد دستگاه‌های سنجش گاز ازن در ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوا افزایش یافت لذا کالیبراسیون دستگاه‌های سنجش گاز ازن در دهه نود به طور دقیق صورت گرفته است و این امر موجب اطلاع‌رسانی بیشتر همین گاز ازن در اذهان عموم مردم در سال‌های اخیر شده است. از این رو این گاز که یک آلاینده تابع اشعه خورشید و گرماست در گزارش‌های مدیریتی و اطلاع‌رسانی کیفیت هوا در سالیان اخیر لحاظ شد.
گاز ازن یکی از ۶ پارامتر اصلی در محاسبات شاخص آلایندگی شهر تهران
باغخانیپور در ادامه با تأکید بر اینکه گاز ازن به صورت روزانه در شهر تهران اندازه‌گیری و دستگاه‌های اندازه‌گیری آن در ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوا وجود دارد، ابراز داشت: گاز ازن یکی از ۶ پارامتر اصلی در محاسبات شاخص آلایندگی شهر تهران است. این آلاینده‌ها شامل: دی اکسید نتیروژن (NO2)، دی اکسید گوگرد (SO2)، دی اکسید کربن (CO)، ازن (O3)و ذرات معلق (PM10, PM2.5) است.
وی با بیان اینکه گاز ازن یک آلاینده ثانویه محسوب می‌شود و به‌طور مستقیم از فرآیند احتراق سوخت تشکیل نمی‌شود، گفت: گاز ازن در لایه تروپوسفر جو یک آلاینده ثانویه بوده و به‌طور مستقیم از منابع انتشار مانند اگزوز خودرو تولید نمی‌شود، بلکه توسط واکنش‌های فتوشیمیایی با حضور اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار و اشعه ماوراءبنفش (UV) خورشید ایجاد می‌شود.
سرپرست شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران با بیان اینکه وسایل نقلیه موتوری منبع مهمی برای تولید ترکیبات آلی فرار (VOCs) و اکسیدهای نیتروژن (NOx) که پیش‌سازهای تولید آلاینده ازن هستند. اظهار داشت: اکسیدهای نیتروژن عمدتاً زمانی تولید می‌شود که سوخت‌های فسیلی مانند بنزین، گازوئیل، نفت یا زغال‌سنگ در منابعی چون نیروگاه‌ها، وسایل نقلیه موتوری، کوره‌ها، بویلرهای صنعتی، سوزاندن زباله و سایر منابع احتراق با حرارت بالا می‌سوزند.
وی در پاسخ به اینکه آیا آلاینده ازن برای سلامتی خطرناک است؟ ابراز داشت: بله، این گاز خطرناک است. ازن گازی بی‌رنگ تا آبی روشن و یک اکسیدکننده قوی بوده که از ترکیب سه اتم اکسیژن ایجاد می‌شود. ازن به دو دسته اصلی شامل لایه ازن در بخش استراتوسفر جو با نام ازن خوب و ازن سطح زمین (در بخش تروپوسفر) با نام ازن بد تقسیم‌بندی می‌شود. لایه ازن ما را در برابر تابش بیشتر فرابنفش خورشید محافظت می‌کند. با این حال افزایش غلظت این گاز در سطح زمین و در هوایی که ما تنفس می‌کنیم می‌تواند باعث مشکلات جدی برای سلامتی شود.
باغخانیپور گفت: این گاز در لایه تروپوسفر یعنی لایه تنفسی ما، گاز خطرناکی است و می‌تواند ریه انسان را درگیر کند و سبب تخریب سلول‌های ریوی و دیگر مشکلات برای انسان‌ها می‌شود.
سرپرست شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران با اشاره به این نکته که مردم فکر می‌کنند هیچ تفاوتی میان گاز ازن به عنوان یک آلاینده مهم در فصل تابستان و دیگر آلاینده‌ها مثل ذرات معلق که در زمستان به اوج می‌رسند، نیست توضیح داد: اگرچه گاز ازن به عنوان آلاینده شاخص می‌تواند خطرناک باشد اما با شناخت رفتار گاز ازن که در گرما و دمای بالا و تابش مستقیم اشعه خورشید افزایش پیدا می‌کند، می‌توان در زمان افزایش این گاز که در ماه‌های محدودی از سال رخ می‌دهد، از خود حفاظت کرد و از مخاطرات آن در امان ماند.
اوج افزایش ازن از ساعت ۱۱ تا ۱۸
وی با بیان اینکه افزایش این آلاینده در مدت کوتاهی از سال، عمدتاً تیر و مرداد ماه و برخی دیگر روزهای گرم سال اتفاق می‌افتد، اظهار داشت: افزایش این آلاینده مشخصاً در ساعات اوج گرما (یعنی از ساعت ۱۱ صبح تا ساعت ۱۸) اتفاق می‌افتد و بعد از آن روند کاهشی ازن شروع می‌شود و بنابراین قرار گرفتن در فضای آزاد مشکلی برای سلامتی ایجاد نمی‌کند چرا که فاکتور اصلی تشکیل این آلاینده یعنی نور خورشید وجود ندارد.
شناسایی میزان ازن از طریق شرکت کنترل کیفیت هوا
باغخانیپور، یادآور شد: حتی ممکن است مدت زمان افزایش این آلاینده محدودتر از این بازه اعلام شده هم باشد و تنها یک ساعت و حتی کمتر از آن در شرایط هشدارآمیز باشد که می‌توان از طریق مراجع اطلاع‌رسانی عمومی، رسانه‌ها، سایت این شرکت به آدرس air.tehran.irو اپلکیشن کیفیت هوای تهران از آن مطلع شد.
وی نحوه مراقبت فردی در زمان افزایش غلظت آلاینده ازن را این طور تشریح کرد که وقتی در تابستان عدد شاخص آلایندگی ازن در ساعت‌های اوج گرما و تابش نور خورشید افزایش می‌یابد، بهتر است در ساعات اعلام شده، افراد از ترددهای غیر ضروری در فضای باز خودداری کرده و فعالیت‌های ضروری خود را به ساعت‌های ابتدایی صبح و پایانی روز موکول کند.
هیچ فیلتری مانع رسیدن ازن که یک آلاینده گازی است به سیستم تنفسی نیست
باغخانی در پاسخ به این سوال که آیا استفاده از ماسک‌های N95 برای جلوگیری از مواجهه با آلاینده ازن توصیه می‌شود یا خیر گفت: استفاده از ماسک‌های N95 برای جلوگیری از مواجهه با آلاینده‌های ذره‌ای از جمله PM10, PM2.5 مؤثر بوده و هیچ فیلتری مانع رسیدن ازن که یک آلاینده گازی است به سیستم تنفسی نیست. بنابراین حتماً برای کاهش مخاطرات این آلاینده، عدم فعالیت و تردد در فضای باز و همچنین در معرض نور خورشید قرار نگرفتن تأکید می‌شود. با این وجود در صورتیکه گاز ازن و ذرات معلق هم زمان در شرایط فراتر از حد سلامت قرار داشته باشند، استفاده از ماسک‌های استاندارد به منظور کاهش اثرات سینرژیک آنها مؤثر خواهد بود.
مردم تفکیکی میان آلاینده گاز ازن و دیگر آلاینده‌های هوا قائل نیستند
وی یادآور شد: اکثر مردم تفکیکی میان آلاینده گاز ازن و دیگر آلاینده‌های هوا قائل نیستند و گمان می‌کنند نوع رفتار در مواجهه با آلاینده‌های دیگر در فصل زمستان مشابه آلاینده ازن در تابستان است در حالی که رفتار مقابل این آلاینده تابستانه متفاوت است. به‌عنوان مثال در بسیاری از روزهای سرد سال، به دلیل وارونگی و سکون نسبی جو، افزایش غلظت پیش‌سازهای تولید این آلاینده (اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار) رخ می‌دهد ولی به دلیل برودت هوا و کاهش ساعات آفتابی و توان اشعه نور خورشید میزان تولید آلاینده ازن به حداقل میزان خود تقلیل می‌یابد. بنابراین افزایش آلاینده ازن عموماً در ماه‌های گرم سال و به‌ویژه در ساعات میانی روزها رخ می‌دهد و در ماه‌های سرد سال مشکلی از منظر این آلاینده شهروندان را تهدید نمی‌کند.
وی بیان داشت: لذا توصیه می‌شود، شهروندان به‌ویژه گروه‌های حساس جامعه حتی‌الامکان از فعالیت غیرضروری در فضای باز طی این ساعات خودداری کرده و فعالیت خود را به ساعات ابتدایی و انتهایی روز موکول کنند.
دوری کردن از تابش مستقیم نور خورشید برای پیشگیری از سرطان
سرپرست شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران درباره افزایش شدت تابش اشعه فرابنفش در تابستان و نحوه مواجهه با آن نیز اینطور توضیح داد که اشعه (UV) یکی از عوامل تشکیل گاز ازن است، البته اشعه فرابنفش به تنهایی می‌تواند عامل سرطان باشد و دوری کردن از تابش مستقیم نور خورشید عامل مهمی است که باید اجتناب از آن را در دستور کار قرار داد.
وی یادآور شد: گاز ازن ممکن است برخی روزها به دلیل عدم وجود پیش سازها از جمله اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار ( NOx و VOCs) در گرما و اشعه مستقیم خورشید وجود نداشته باشد. بنابراین نگرانی درباره ازن در همه روزهای تابستانی وجود ندارد.
سرپرست شرکت کنترل کیفیت هوای تهران با تأکید بر اینکه ازن موجود در هوایی که تنفس می‌کنیم، به‌خصوص در روزهای گرم آفتابی که ازن به فراتر از حد مجاز می‌رسد، بیشتر به چه کسانی آسیب می‌رساند، گفت: افراد مبتلا به بیماری‌های تنفسی از قبیل آسم، کودکان، سالمندان و افرادی که در فضای باز کار و فعالیت می‌کنند، نسبت به بقیه افراد آسیب‌پذیرتر هستند.
وی ادامه داد: علاوه بر این، افرادی با ویژگی‌های ژنتیکی خاص و افرادی که دریافت کمتری از مواد مغذی خاص مانند ویتامین C و E دارند، در معرض خطر بیشتری از قرار گرفتن در معرض ازن هستند.
تنگی نفس و آسیب به ریه با گاز ازن
باغخانیپور درباره نحوه مراقبت از کودکان نیز تشریح کرد: کودکان در معرض بیشترین خطر مواجهه با ازن هستند، زیرا ریه‌های آنها هنوز در حال رشد است و زمانی که سطح ازن بالاست زمانی است که بیشترین فعالیت را در فضای باز دارندکه این امر باعث افزایش مواجهه آنها با این آلاینده می‌شود. همچنین کودکان بیشتر از بزرگسالان به آسم مبتلا می‌شوند.
وی یادآور شد: بسته به سطح و زمان مواجهه، گاز ازن می‌تواند باعث سرفه و گلودرد یا خارش شود و تنفس عمیق و شدید را دشوارتر کند، راه‌های هوایی را ملتهب کرده و به آنها آسیب رساند، ریه‌ها را مستعد عفونت کرده و بیماری‌های ریوی مانند آسم، آمفیزم و برونشیت مزمن را تشدید نماید و دفعات حملات آسم را افزایش دهد ازن می‌تواند باعث انقباض ماهیچه‌های مجاری هوایی شود و هوا را در آلوئول ها به دام بیندازد. این مسئله منجر به خس‌خس سینه و تنگی نفس می‌شود.
گاز ازن دلیل تعطیلی ادارات نبوده است
وی درباره اینکه آیا تعطیلی روزهای اخیر در سطح تهران و دیگر شهرهای کشور نیز به همین دلیل بوده است، گفت: در روزهای اخیر بیشتر گرمای هوا و ناترازی انرژی و شاید مشکلاتی که برای تأمین برق در کشور رخ داده بود، مسؤولان را مجاب به تعطیلی ادارات کرد ولی گاز ازن دلیل این تعطیلی‌ها نبوده است. باید یادآوری کنم که شرکت کنترل کیفیت هوا، به صورت روزانه در برخی ایستگاه‌ها، سنجش پیش‌سازهای گاز ازن را انجام می‌دهد بنابراین متوجه می‌شویم افزایش پیش‌سازها به افزایش گاز ازن منجر می‌شود یا خیر؟، البته این پیش‌بینی بسیار کوتاه مدت بوده و شرکت کنترل کیفیت هوا در مسیر افزایش فناوری‌های به‌روز برای این نوع مدل سازی و پیش‌بینی گام‌های ابتدایی را برداشته است.
بخش سایت‌خوان، صرفا بازتاب‌دهنده اخبار رسانه‌های رسمی کشور است.
