بهمن هوشمند / کارشناس ارشد هیدرولوژی - ژئومورفولوژی و عضو کمیته مشورتی گردشگری

ژئوتوریسم یا همان گردشگری زمین‌شناسی که به آن زمین ‌گردشگری نیز می‌گویند، شاخه‌ای از صنعت گردشگری است که به استفاده از پدیده‌ها وجذابیت‌های زمین‌شناختی، ژئومورفولوژیک و میراث معدن‌کاری در گردشگری می‌پردازد. به این‌ترتیب مخاطبان زمین‌گردشگری، نه‌تنها متخصصان و کارشناسان زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی، بلکه گردشگران عادی و تمام علاقه‌مندان به طبیعت هستند که در جریان فعالیت‌های زمین‌گردشگری، ضمن بازدید از پدیده‌های جذاب زمین شناسی، با مبانی پیدایش و اهمیت وجودی آنها آشنا می‌شوند. ژئوتوریسم رسما در سال ۲۰۰۲ پس از طرح ژئوپارک‌ها مورد توجه سازمان جهانی یونسکو قرارگرفت که با این وصف، ژئوتوریسم یک صنعت جوان تلقی می‌شود.

ظرفیت‌های ژئوتوریسم در ایران

سرزمین ایران در زمره مهم‌ترین کشورهای جهان از لحاظ تنوع زمین‌شناختی و ژئومورفولوژی و گوناگونی سازندها از پره‌کامبرین تا عهد حاضر است. یکی از ویژگی‌های مهم زمین‌شناسی ایران تنوع ایالت‌های زمین‌شناختی شامل زون‌های زاگرس چین خورده، زاگرس مرتفع، سنندج-سیرجان، البرز، مکران، ایران مرکزی، لوت، نهبندان- خاش، خوی- مهاباد، هزارمسجد-کپه داغ (گولیل) و آمیزه رنگین است. از سوی دیگر، مختصات جفرافیایی و فلاتی بودن ایران موجب تنوع اقلیمی‌ و پیدایش محیط‌های گوناگون جغرافیایی شده که این موضوع به نوبه خود بر نحوه عملکرد فرآیندهای بیرونی تاثیرگذاشته و تنوع پیکرشناختی این سرزمین را در پی داشته است. متخصصان امر عقیده دارند که ژئوتوریسم در ایران با تاسیس ژئوپارک جهانی قشم رسمیت یافته است. اما به جز آن، مخروط‌های آتشفشانی دماوند، تفتان، سهند، سبلان و بزمان همراه با ژئوترمال‌ها و چشمه‌های آب گرم وگوگرددار، توده‌های نفوذی و باتولیت‌های کوه کرکس کاشان، علم کوه البرز، موته و زریگان، شاه کوه خراسان جنوبی، لوچان زاهدان، خواجه مراد مشهد، توده‌های‌تراورتن دشت قروه، آذر شهر، کوه تخت زاهدان، تکاب، کبودر آهنگ و شمال اراک، ستون‌های بازالتی سربیشه و ماکو، غارهای آذرین میمند درشهر بابک و کندوان در دامنه سهند و منطقه فسیلی مراغه به‌عنوان بهشت فسیلی ایران، گنبدهای نمکی و گل فشان‌های سواحل عمان و جلگه گرگان از مهم‌ترین جذابیت‌های گردشگری زمین‌شناسی در ایران به‌شمار می‌روند. علاوه‌بر اینها، دریاچه‌ها وچاله‌های داخلی، یخچال‌ها و سیرک‌های یخچالی نیز از اهمیت بسزایی برخوردارند. از اهم پدیده‌های فرسایشی و رسوب شناسی ایران نیز می‌توان به حرکات دامنه‌ای و زمین لغزش‌های تالش، سیمره، دریاچه ولشت، رودبار، دره طالقان و زمین لغزش‌های منطقه بدرانلوی خراسان شمالی، نهشته‌های لسی شمال شرق ایران در گلستان و شمال خراسان و نیز اشکال انحلالی و کارستی مانند چشمه‌های متعدد کارستی در زاگرس و کپه داغ، دولین کوه پراوکرمانشاه، غارهای آهکی قوری قلعه پاوه، علی صدر همدان، شاپورکازرون وکتله خور زنجان، پولیه‌های دشت ارژن و دشت گولیل در خراسان شمالی و بدلندهای ناحیه مکران اشاره کرد. انواع آبشارها مانند پیران سرپل ذهاب، سمیرم اصفهان و کلات نادری و اشکال فرسایش آبی و تنگ‌ها چون تنگ چوگان، پل دختر و تنگ‌های مناطق سیستان و دره شمخال باجگیران در شمال خراسان و کانیون‌های زاگرس مانند ریجاب و گلین درسرپل ذهاب نیز از دیگر پدیده‌های زمین گردشگری این سرزمین هستند که عموما حاصل فرآیندهای مشترک زمین‌ساخت و فرسایش آبی هستند.

همچنین مخروط افکنه‌های گرمسار، دامنه‌های کوه شاه جهان در خراسان شمالی و حاشیه غربی لوت از مهم‌ترین اشکال‌تراکم رسوبات تلقی می‌شوند. کویرهای داخلی ایران با وجود اشکال فرسایش بادی شامل برخان‌ها و انواع تپه‌های شنی، نبکاها، کلوت‌ها و پهنه‌های نمکی مانندکویر لوت به‌عنوان میراث طبیعی جهانی وکویرهای مسیله، حوض سلطان، کبوترخان و سیرجان نیز حاصل مشترک عوامل اقلیمی و فرسایش‌های آبی و بادی هستند که دیگر جاذبه‌های زمین‌گردشگری کشور را شکل داده‌اند. تپه‌ها و سدهای ماسه‌ای ساحل خزر، جزایر چین خورده و مرجانی خلیج‌فارس و جزایر نمکی مانند هرمز، فرور، ابوموسی، تنب بزرگ وکوچک ولارک، آبفشان‌های واقع در سواحل چاه بهار، سواحل بالاآمده و پرتگاه‌های ساحلی عمان و مکران توام با پادگانه‌های ساحلی نیز از مهم‌ترین اشکال پیکرشناختی ایران محسوب می‌شوند که تحت‌تاثیر مشترک تکتونیک، انرژی امواج، بیولوژی و شیمی‌دریا و فرآیند‌های رسوب‌گذاری تشکیل شده‌اند.

اما در نهایت باید از معادن باستانی ایران از جمله معدن نمک چهرآباد زنجان و معادن باستانی نخلک و انارک، جنوب شاهرود و دامغان، معادن قلعه زری بیرجند و عباس‌آباد شاهرود نام برد. علاوه‌بر گستردگی و گوناگونی، از دیگر ویژگی‌های مهم زمین گردشگری ایران وقوع عوارض و پدیده‌های ژئوتوریستی در کنار مجموعه‌ای از جذابیت‌های اکوتوریستی، باستانی، فرهنگی و عشایری است. به‌عنوان نمونه گردشگران می‌توانند در حوالی کوه سبلان ضمن بررسی علمی ‌و آشنایی با مناطق آتشفشانی و انواع سنگ‌های آذرین، از چشمه‌های آب گرم منطقه نیز بهره‌مند شوند و توامان با فرهنگ، آداب و رسوم و نحوه زندگی ایلات و مشاغلی چون دامداری و رمه‌گردانی سنتی، صنایع‌دستی و زنبورداری آشنا شده، ضمن خرید صنایع دستی از فرآورده‌های لبنی و عسل منحصربه‌فرد سبلان استفاده کنند. در اکثر مناطق گردشگری ایران این گوناگونی در پتانسیل‌های گردشگری قابل مشاهده است. بنابراین با برنامه‌ریزی و ایجاد زیرساخت‌ها می‌توان از این ویژگی مهم و وجود مجموعه‌ای از جذابیت‌های گردشگری به نحو مطلوب در راستای جذب گردشگر و ایجاد اشتغال، درآمد و ارزآوری و در نهایت توسعه پایدار مناطق استفاده کرد. همچنین لازم است توسعه پایدار بر سه اصل پایداری بوم شناختی، اجتماعی- فرهنگی و پایداری اقتصادی استوار باشد؛ چراکه زمین‌گردشگری زیرمجموعه گردشگری پایدار بوده و هدف آن حفظ منابع گردشگری در مقاصد به‌منظور امکان استفاده برای نسل‌های آینده است.