نویسندگان:آسیت بیسواس*/ احمد بوزر** مترجم: شادی آذری در اوایل قرن نوزدهم، لرد بایرون در کتاب دن ژوان نوشت: «‌تا زمانی که درد آموزگار بشر نشود، هرگز ارزش آب خوب را درک نخواهد کرد.» نزدیک به ۲۰۰ سال بعد، هنوز به‌نظر نمی‌رسد که بشر ارزش آب را فهمیده باشد و این موضوع عملا با مدیریت ضعیف آب طی دهه‌ها و تقریبا در همه جای دنیا نمود پیدا کرده است. اما بحران قریب‌الوقوع آب را دیگر نمی‌توان مانند گذشته نادیده انگاشت به‌خصوص برای آنان که از هم‌اکنون در حال تجربه اثرات آن هستند. بی شک طی سال‌های اخیر بهبودهایی در زمینه مدیریت آب حاصل شده است، اما آنقدر کند صورت می‌گیرند که نمی‌توانند به‌طور موثر پاسخگوی بحران باشند.

برای کمک به پیشرفت‌هایی در این زمینه برخی شرکت‌های چند ملیتی گام‌هایی را در جهت دسترسی، برابری در دسترسی و ثبات در دسترسی به آب برداشته‌اند. شرکت‌هایی چون نستله، کوکاکولا، ساب میلر و یونیلور مدت هاست که به سرمایه گذاران و انجمن‌های خود درباره چالشی که کمبود آب برای کسب و کارشان ایجاد می‌کند، هشدار داده‌اند. موفقیت آنها در گام‌هایی که برای بهبود شرایط آب برمی‌دارند، نیازمند یک استراتژی خلاقانه است تا به فرضیات و رویکردهای کهنه در زمینه مشکلات آب پایان دهد.

به‌عنوان مثال، گرچه این اعتقاد درست است که جهان نیازمند مدیریت خوب منابع آب است، اما این ایده‌ای بسیار محدود است. نباید به مدیریت منابع آب به‌عنوان یک راه‌حل نهایی دارای یک متغیر برای یک مشکلی که دارای یک متغیر هست نگریست، بلکه باید آن را ابزاری برای دستیابی به چندین هدف تلقی کرد که از جمله آنها می‌توان به حفظ محیط زیست و توسعه اجتماعی و اقتصادی اشاره کرد. از این منظر جامع‌تر، بسیاری از پارادایم‌ها، تلاش‌ها و پیشرفت‌هایی که در حال حاضر برای مدیریت منابع آب مورد استفاده قرار می‌گیرند، باید تغییر کنند. با توجه به اینکه رقابت بر سر منابع آب را نمی‌توان از رقابت بر سر غذا و انرژی مجزا کرد، نمی‌توان مشکلات آن را به‌طور مجزا حل کرد. مشکلاتی که دارای چند متغیر هستند، نیازمند راه‌حل‌های دارای چند متغیر هستند.

با تغییرات آماری، رشد جمعیت، پدیده شهری شدن، مهاجرت‌های داخلی و خارجی، جهانی شدن، آزادی تجارت و افزایش برق‌آسای قشر متوسط در جهان در حال توسعه، شرایط پیچیده تر می‌شود و آرایش صحنه مشکلات مرتبط با آب طی چند دهه آینده به شدت دگرگون خواهد شد. همه این تغییرات همزمان خواهند بود با روند سریع صنعتی شدن و پیشرفت در علم و فناوری (به‌ویژه فناوری اطلاعات و ارتباطات) که متحول‌کننده عادت‌های غذایی و الگوهای مصرف مردم هستند. نتیجه همه اینها منجر به تغییر شدید الگوهای مصرف آب خواهد شد. ممکن است این تغییرات غیرمستقیم باشد و از طریق تغییر در بهره‌برداری از کشاورزی، انرژی و زمین انجام شود. این پیوستگی مسائل در بسیاری از نقاط جهان مشهود است. به‌عنوان مثال در بسیاری از کشورهای آسیایی، از جمله هندوستان، چین و پاکستان سطح آب‌های زیرزمینی با نرخ هشداردهنده‌ای در حال کاهش است و علت آن بهره‌برداری بیش از حد و یارانه‌های بخش انرژی است.

در هندوستان، مشکل از دهه ۱۹۷۰ آغاز شد، وقتی که حامیان مالی دولت، آن را تشویق کردند که برق مجانی برای تامین آب را در اختیار کشاورزان قرار دهد. در آغاز، یارانه‌ها قابل مدیریت بودند و توانستند هدفشان را که افزایش تولید مواد غذایی در استان‌های پنجاب، هاریانا، راجستان، گجرات و ماهراشترا بود، محقق سازند.

اما این سیاست، انگیزه برای محدودسازی مصرف آب کشاورزان را از میان برد. تنها کافی بود آنها برای نصب پمپ‌های مخصوص سرمایه‌گذاری کنند و این کاری بود که با اشتیاق انجام دادند. حاصل اینکه امروز ۲۳ میلیون پمپ آب در زمین‌های کشاورزی هندوستان مورد استفاده است. این ولخرجی، خسارت زیادی بر سطح آب‌های زیرزمینی وارد ساخت و باعث شد چاه‌های زیرزمینی که آب از آنها استخراج می‌شود، عمیق‌تر از پیش حفر شوند. بر اساس اعلام مرکز مدیریت منابع آب جهان سوم، میزان برق مورد استفاده برای پمپ‌های آب هندوستان تنها در یک دهه گذشته دو برابر و حتی در برخی موارد سه برابر شده است چون عمق چاه‌ها از ۲۰ تا ۱۵ متر به ۲۰۰ تا ۴۰۰ متر افزایش یافته است. این افزایش عمق چاه‌ها نیازمند نیرویی ۳ تا ۴ برابر قوی‌تر برای هر پمپ است.

در چنین شرایطی، وزرای آب کشورها گزینه‌های چندانی برای تثبیت آبیاری با آب زیرزمینی ندارند. با افزایش بیرحمانه یارانه برق، که بخش انرژی را نیز تحت فشار قرار داده است، اتخاذ تصمیمات موثر برای مقابله با پمپاژ بی‌رویه آب دشوار خواهد بود.

بخش آب مجبور است که نسبت به پیشرفت‌های بخش انرژی و سایر بخش‌ها واکنش نشان دهد. اما واقعیت این است که به رغم وابستگی‌های شدید این بخش‌ها به یکدیگر، بخش آب کنترل چندانی بر بخش انرژی ندارد. شاید ترسناک به‌نظر برسد اما حقیقت این است که این چالش‌ها رو به فزونی خواهند گذاشت مگر آنکه مقامات کشورها برای مقابله با آن همت کنند. در حال حاضر تکنولوژی، دانش، تجربه و حتی بودجه مالی آن وجود دارد. اگر عزم سیاسی، فشار جوامع آگاه و رویکرد «ما می‌توانیم» برای همکاری میان‌بخشی کارشناسان و موسسات وجود داشته باشد، مشکلات مدیریت منابع آب به‌طور موثر قابل حل خواهند بود. اما همین حالا باید وارد عمل شویم. زمان و آب رو به اتمام‌اند.

*استاد دانشگاه سنگاپور و از موسسان مدیریت منابع آب جهان سوم، سندیکای بین‌المللی منابع آب و شورای جهانی آب

** معاون اجرایی شرکت کوکاکولا و رئیس شاخه بین‌الملل این شرکت