محمدرضا فکری راد *

تخصیص بهینه منابع انرژی‌های تجدیدناپذیر یکی از مهمترین اولویت‌ها در امر سیاستگذاری اقتصادی است. بسیاری از کشور‌ها به این موضوع توجه جدی دارند، اما وضعیت مدیریت انرژی و تخصیص منابع در کشور ما چگونه است؟ برای ترسیم وضع توزیع انرژی در بخش حمل‌ونقل کافی است که به جایگاه، نقش و میزان وسایل حمل‌ونقل نیم نگاهی آماری انداخته شود. در حال ‌حاضر عمده جابه‌جایی کالا و مسافر در کشور، از طریق بخش حمل‌ و نقل زمینی (جاده و ریل) انجام می‌شود. بنابراین شاخص مصرف سوخت نسبت به بار و مسافر جابه‌جا شده را در این دو بخش مورد بررسی و مقایسه قرار می‌دهیم تا مزیت‌های نسبی هر کدام روشن شود و در نهایت اینکه بدانیم زیربخشی که بیشترین منافع اقتصاد ملی را در بر داشته، کدام است.

مطابق آمار کتاب جامع آماری حمل‌ونقل در سال ۸۸، حمل و نقل ریلی با ۷/۲۷ میلیون مسافر سهم ۹ درصدی و حمل‌ونقل جاده‌ای با ۲۶۷ میلیون مسافر سهم ۸۶ درصدی را به ثبت رسانده‌اند. همچنین در بخش حمل کالا سهم حمل‌ونقل ریلی ۹درصد و سهم حمل‌ونقل جاده‌ای ۹۰ درصد بوده است.

از سوی دیگر، بین سال‌های ۸۴ تا ۸۸ سهم بخش ریلی از جابه‌جایی بار و مسافر در ایران هرگز بیش از ۱۰ درصد نبوده است. این در حالی است که نقش حمل‌ونقل ریلی در توسعه پایدار بسیار روشن و انکارناپذیر است. سهم چشمگیر بخش حمل‌ونقل ریلی در تولید ناخالص داخلی کشورهای توسعه یافته، حکایت از ارتباط تنگاتنگ کلیه زیر بخش‌های اقتصادی با بخش حمل ونقل ریلی دارد. همچنین از جمله مزایای عمده حمل‌ونقل ریلی نسبت به حمل‌ونقل جاده‌ای، می‌توان به کمتر بودن اثرات آلاینده‌های زیست محیطی، بیشتر بودن شاخص ایمنی، سازگار بودن با آب و هوای متنوع و مصرف سوخت کمتر حمل‌ونقل ریلی اشاره کرد.

با توجه به آمار و اطلاعات موجود، بخش حمل‌ونقل یکی از بزرگترین بخش‌های مصرف‌کننده انرژی بوده، به طوری که در سال ۸۷ با مصرف ۲۸۱ میلیون بشکه معادل نفت خام، پس از بخش خانگی قرار گرفته است. نکته قابل توجه اینکه بخش حمل‌ونقل در سال ۷۷ مصرفی در حدود ۱۶۵ میلیون بشکه معادل نفت خام را تجربه کرده است. از طرفی عمده‌ترین مصرف‌کننده فرآورده‌های نفتی نیز بخش حمل‌ونقل به شمار می‌رود که دارای رشد مصرف فزاینده‌ای نسبت به سال‌های قبل است، به طوری که مصرف فرآورده‌های نفتی در این بخش از ۱۶۲ میلیون بشکه در سال ۷۷، به ۲۶۷ میلیون بشکه در سال ۸۷ (۲۱ برابر) رسیده است.

در سال ۸۷ کل مصرف فرآورده‌های نفتی ۴۷۱ میلیون بشکه معادل نفت خام بوده و سهم بخش حمل‌ونقل ۵۶/۶ درصد از آن است. این نشان می‌دهد که سهم مصرف انرژی در بخش حمل‌ونقل بسیار چشمگیر است. در خصوص سهم زیربخش‌های حمل و نقل باید گفت که عمده سوخت مصرفی در حمل‌ونقل جاده‌ای بنزین و نفت‌گاز (گازوئیل) است و در حمل‌ونقل ریلی نیز نفت‌گاز بیشترین استفاده را به خود اختصاص داده است. همچنین در بخش ترانزیت حدود ۱۰۰ درصد سوخت مصرفی گازوئیل است نه بنزین، یعنی حمل‌ونقل بار کشور چه در بخش ریلی و چه در بخش جاده‌ای مصرف‌کننده عمده گازوئیل است.

مطابق آمار ترازنامه انرژی سال ۸۷ دفتر برنامه‌ریزی کلان برق و انرژی وزارت نیرو، در این سال میزان مصرف نفت گاز بخش جاده‌ای بین سال‌های ۷۷ تا ۸۷ به طور میانگین ۹۲ میلیون بشکه معادل نفت خام و سهم بخش ریلی ۵/۱ میلیون بشکه معادل نفت خام بوده است. به عبارتی بخش جاده‌ای به طور میانگین ۶۰ برابر بخش ریلی نفت گاز مصرف کرده است.

از طرفی مجموع تن کیلومتر و نفرکیلومتر جابه‌جا شده از سوی بخش جاده‌ای بین سال‌های ۷۷ تا ۸۷ به طور میانگین ۱۵۶ میلیون و ۸۲۸ هزار کیلومتر و بخش ریلی ۲۶ میلیون و ۹۱۶ هزار کیلومتر بوده است. به عبارتی میانگین واحد حمل جابه‌جا شده از سوی بخش جاده‌ای تنها ۶ برابر بخش ریلی بوده است.

مطابق اعداد و ارقام مذکور و یکسری محاسبات ساده، به این نتیجه می‌رسیم که در حمل ونقل جاده‌ای برای جابه‌جایی صد واحد حمل (TU) در یک کیلومتر ۰۶/۰ بشکه معادل نفت خام گازوئیل مصرف می‌شود و این در حالی است که در شرایط مشابه راه آهن تنها ۰۰۶/۰ بشکه معادل نفت خام گازوئیل مصرف می‌کند. لذا می‌توان نتیجه گرفت مصرف سوخت در حمل‌ونقل جاده‌ای ۴/۱۰ برابر حمل‌ونقل ریلی است.

به‌ عبارت دیگر، می‌توان گفت حمل و نقل جاده‌ای برای حمل یک واحد حمل در یک کیلومتر ۷/۸۹ سانتیمتر مکعب سوخت مصرف می‌کند، در حالی که در شرایط مشابه راه آهن تنها ۷/۸ سانتیمتر مکعب سوخت مصرف می‌کند. البته این نسبت‌ها مختص ایران نیست و در کشورهای توسعه یافته نیز صادق است، اما به دلیل کارآیی و بهره‌وری سیستم‌های حمل‌ونقل در کشورهای توسعه یافته فاصله نسبت مصرف جاده و ریل مانند کشور ما عمیق نیست.

نتایج حاصله از آمار و ارقام ذکر شده بیانگر استراتژی‌ها و سیاست‌های نادرست است که در این بخش‌ها اتخاذ شده است. استراتژی توسعه بر مبنای خودروسازی و تولید انبوه خودروهای خارج از استاندارد و پرمصرف نه تنها کشور را در زمینه توسعه یاری نکرده است، بلکه نقضی بوده که باعث صرف منابع عظیم نفت کشور نیز شده است. همچنین سیاستگذاران برای رسیدن به رشد مطلوب اقتصادی باید ضعف بنیادین زیرساخت‌های حمل و نقل ریلی و فرسودگی و کمبود ناوگان حمل‌ونقل ریلی کشور را که باید به عنوان بستر و محمل توسعه، بار آن را بردوش بکشد، در نظر داشته باشند.

انرژی؛ منبع و کنترل کننده همه ارزش‌ها و تمامی فعالیت‌های بشر و طبیعت است. در میان انواع مختلف حامل‌های انرژی، انرژی حاصل از سوخت‌های فسیلی،

به ویژه نفت از اهمیت روزافزونی در جهان برخوردار است. زیرا سوخت‌های خاصی مانند نفت خام که میزان وابستگی به آنها، بیش از سایر انرژی‌ها است، قابل بازگشت نبوده و در حال زوال است. موضوعی که بیش از همه به این بحران دامن می‌زند این است که ذخایر انرژی در جهان، به تناسب رشد روزافزون مصرف آنها، ناکافی، غیر قابل پیش بینی، آسیب‌پذیر و در حال اتمام هستند و بخش قابل توجهی از منابع و ذخایر آن در مناطقی با وضعیت سیاسی ناپایدار تولید می‌شود. از این رو تخصیص بهینه منابع انرژی برای تمامی کشورها امری ضروری است.

*کارشناس حمل و نقل ریلی