علی فرحبخش ۱۵ سال پس از رشد اقتصادی قدرتمند روسیه این کشور اکنون در پرتگاه رکود تورمی قرار دارد. در حاشیه تنش در روابط بین روسیه و غرب که برخی آن را بزرگ‌ترین تنش دیپلماتیک پس از جنگ جهانی اول می‌دانند، برخی کارشناسان هشدار می‌دهند که ممکن است ربع قرن پس از فروپاشی شوروی، روسیه نیز با فروپاشی دوباره‌ای روبه‌رو شود. براساس آخرین برآوردهای صندوق بین‌المللی پول رشد این کشوردر حد صفر قرار دارد و نرخ تورم این کشور نیز با آهنگی صعودی در مرز دورقمی شدن قرار دارد. بزرگ‌ترین ضربه از تحریم‌های فزاینده روسیه، کاهش قیمت جهانی نفت و فرار گسترده سرمایه‌ها بر ارزش روبل وارد شده؛ به‌گونه‌ای که این ارز در مقابل دلار آمریکا در ۴ ماه اخیر نیمی از ارزش خود را از دست داده است. مداخلات گسترده بانک مرکزی روسیه برای حفظ ارزش روبل بی‌نتیجه ماند، آن‌گونه که الویرا بابیولینا رئیس بانک مرکزی روسیه به این شکست اعتراف کرده است و می‌گوید: «اگر بازارهای جهانی ارز روی خوشی به روبل نشان ندهند، این بانک قادر نخواهد بود جلوی کاهش ارزش آن را بگیرد.» تا همین حالا بانک مرکزی روسیه برای نجات ارزش روبل ۵۰ میلیاردلار هزینه کرده است که نزدیک ۱۰ میلیارد دلار آن در یک ماه اخیر بوده؛ ولی این سیاست هنوز نتوانسته سقوط روبل را تحت کنترل درآورد. برآورد می‌شود روسیه اکنون ۴۵۰ میلیارد دلار ارز ذخیره کرده است که اگر با محدودیت‌هایی برای دسترسی به آنها روبه‌رو نشود، بخش دیگری از آن را نیز خرج بازار ارز خواهد کرد.

اکنون بانک مرکزی روسیه در حال انجام «تست استرس» برای بررسی سقوط بیشتر قیمت نفت است، قیمت نفت در ۶ ماه اخیر نزدیک به نصف شده است و برخی برآوردها حاکی از آن است که قیمت‌ها می‌تواند تا سطح ۴۲ دلار در هر بشکه کاهش یابد. به هر حال اگرچه بانک مرکزی روسیه با دخالت در بازار ارز نتوانست به کنترل بحران کمک کند، اکنون تدبیر جدیدی برای کنترل تورم و تقویت ارزش روبل اندشیده است. درحالی‌که نرخ تورم در روسیه نزدیک ۹ درصد است، بانک مرکزی روسیه نرخ بهره را ۵/۶ درصد افزایش داد و به ۱۷ درصد رساند. این طرح که به یکباره از ساعت ۱ بامداد دیروز اعلام شد با این هدف طراحی شده است که از فشار تقاضای مردم برای خرید کالاهای مصرفی و هجوم به بازار ارز کاسته شود و در عوض انگیزه پس‌انداز آنان را تقویت کند. همین سیاست با کاهش شدید قیمت جهانی نفت در سال ۱۹۹۸ به کار بسته شده و توانسته بود هم قدرت خرید روبل را بازگرداند و هم تهدید ورود به ورطه رکود را برطرف کند. مردم و سرمایه‌گذاران روسی اکنون تمایل گسترده‌ای برای حفظ ارزش دارایی خود از طریق نگهداری دلار آمریکایی دارند و به همین دلیل سیاست‌گذاران امیدوارند با افزایش شدید نرخ بهره بر انگیزه پس‌انداز با روبل روسی بیفزایند.

اکنون پیش‌بینی می‌شود که پس از آغاز جنگ نفتی از سوی عربستان یک جنگ گازی از سوی روسیه آغاز شود. نصف گاز اوکراین از روسیه تامین می‌شود و نیمی از گاز وارداتی اروپا ار لوله‌های اوکراین می‌گذرد. رویارویی ولادیمیر پوتین با اروپا در شرایطی صورت می‌گیرد که عرضه جهانی ال‌ان‌جی به‌شدت افزایش و قیمت جهانی گاز همراه با کاهش قیمت نفت سقوط شدیدی داشته است. این واقعیت‌ها می‌تواند اهرم سیاسی در اختیار پوتین را به‌شدت کاهش دهد. به هر حال اگرچه تحریم‌ها فشارهای زیادی بر مردم روسیه وارد کرده است، اما محبوبیت ولادیمیر پوتین به واسطه اتخاذ سیاست‌های غرب‌ستیزانه در نزد برخی مردم روسیه به‌شدت در حال افزایش است. ملی‌گرایان روسیه اکنون چشم خود را بر بحران‌های اقتصادی پیش رو بسته‌اند و همچنان از مقاومت وی در برابر فشار کشورهای غربی حمایت می‌کنند. گزارش جدید موسسه مورگان استنلی حکایت از آن دارد که وام‌گیرندگان روسی در ماه‌های آینده باید ۱۵۷ میلیارد دلار برای بدهی‌های خود پرداخت کنند که به دنبال وضع تحریم‌های جدید ایجاد شده و فشارهای موجود برای انجام فعالیت‌های مالی با دلار آمریکا بسیار دشوار به نظر می‌رسد. در این شرایط شرکت‌ها، بانک‌ها و بنگاه‌های مالی باید در جایی خارج از بازارهای سرمایه غربی به دنبال وام باشند؛ راه حلی که اکنون بسیار دشوار می‌نماید. تنها روزنه امید از سوی چین وجود دارد که شاید بتواند فقط کمک ناچیزی کند.

به هرحال ولادیمیر پوتین بر سر دوراهی بزرگی قرار دارد؛ حفظ بخش‌هایی از خاک اوکراین یا حفظ ارزش روبل و خروج از بحران اقتصادی. به نظر می‌رسد تحریم‌های فعلی نتوانسته بر سیاست‌های ولادیمیر پوتین چندان موثر باشد و وی همچنان بر مواضع قبلی خود تاکید می‌کند. به هر حال باید دید روند شاخص‌های اقتصادی با کاهش شدید قیمت نفت در ماه‌های آینده به کدامین سو خواهد رفت و آیا روسیه ممکن است طعم تلخ فروپاشی را یک‌بار دیگر بچشد.