نگاهی به مقوله فساد و سیاست‌های مبارزه با آن

نویسنده: مجید سلیمی بروجنی

امروز شاهدیم که فساد و تباهی که معمولا از اقدامات غیرقانونی نشات می‌گیرد، از طرف اکثر احزاب و حکومت‌ها محکوم می‌شود و کسی جانب حمایت از آن را نمی‌‌گیرد. ولی چرا با وجود این اظهارنظرها، مبارزه درستی با این پدیده صورت نمی‌گیرد؟ برای آنکه میان کسانی که تنها مدعی مبارزه با فساد هستند و کسانی که به واقع‌خواهان حذف فساد در حوزه‌های مختلف جامعه به ویژه در مهم‌ترین بخش آن یعنی اقتصاد هستند، ‌تفاوت قائل شویم، کمی دشوار است؛ یعنی همواره شاهد بوده‌ایم کسانی که از ضرورت مبارزه با فساد و حذف آن سخن گفته‌اند، هیچ‌گاه اقدام عملی در این زمینه انجام نداده‌اند یا اگر انجام داده‌اند، این اقدام به حذف فساد منجر نشده، بلکه به حذف فاسد منجر شده است. در واقع یک عامل مهم و اساسی برای شناسایی مبارزان واقعی و مبارزه با فساد و ساختارهای فاسد در هر جامعه‌ای امکان دسترسی به اطلاعات است. دسترسی به اطلاعات علاوه بر اینکه به تشخیص میان افراد و نهادهایی که خواهان مبارزه با فساد هستند از کسانی که برخلاف آن عمل می‌کنند مفید است، همچنین ابزار مهمی است که خود به ایجاد بستر مبارزه با فساد منجر می‌شود. مبارزه با فساد یک عمل اجتماعی است و هر عمل اجتماعی بدون بسیج افکار عمومی و قانع شدن اکثریت جامعه برای حمایت از یک حرکت، ممکن نیست. برای بسیج افکار عمومی و درک اهمیت مبارزه با فساد در یک جامعه نیز باید رسانه‌های گروهی و نهادهای مدنی بتوانند در مورد فساد اطلاع‌رسانی کنند.

یعنی اگر امکان انتشار انبوه اطلاعات در زمینه مسائلی که بوجود آورنده فساد در کشور است ممکن نباشد، به هیچ‌وجه نمی‌توان امیدوار بود که فساد کاهش یابد یا از بین برود. همچنین یک معضل در راه مبارزه با هرگونه فساد این است که رشد فساد سریع‌تر از راه‌های برچیدن آن است؛ یعنی اگر در کشوری نوعی از فساد به وجود آید، امکان برچیدن آن بسیار کند است. در واقع هر پدیده‌ای که با جامعه و مردم و انسان‌ها ارتباط دارد، پراکنده شدن آن از سرعت بیشتری نسبت به راه‌های محدود کردن و کاهش آن برخوردار است. البته به اعتقاد افرادی که بدون جامع‌نگری به مسائل اجتماعی می‌نگرند و آن را محتوایی و ارجح‌تر از مسائل پیچیده قلمداد نمی‌کنند، کافی است تا برای مبارزه با یک نوع فساد، تعدادی از افراد درگیر در این مسائل را دستگیر و از جامعه حذف کرد تا فساد برطرف شود. اما این رویکرد به هیچ وجه راه‌حل مشکل نیست و حتی آثار معکوس و مخربی نیز دارد. البته شاید چنین اقدامی در یک جامعه کوچک و محدود و جزیره‌ای موثر باشد، ولی در هر حال این اقدام در جامعه راه‌حلی ساده‌انگارانه است و بدون شک در درازمدت از مجاری دیگر بروز و ظهور می‌کند. بنابراین اگر در یک جامعه نوعی فساد در هر بخش وجود دارد چه کوچک و چه بزرگ باید نخست امکان جریان آزاد اطلاعات را فراهم کرد. در واقع ابزار لازم و عامل اصلی برای مقابله و مبارزه با فساد در هر کشوری، وجود شرایطی است که در مورد هرگونه فسادی در کشور، اطلاع‌رسانی‌های دقیق و کاملی انجام شود. باید مقامات مسوولی که قلب‌شان از بروز فساد و جرم و از بین رفتن منابع معنوی و مادی کشور به درد می‌آید، همه تلاش خود را برای برقراری یک جریان آزاد و قوی اطلاع‌رسانی در کشور به کار گیرند. البته این اقدام هم به سادگی قابل اجرا شدن نیست.

بدون شک این امر چون موثرترین اقدام بر ضد فساد و جرم در کشورها است، با مخالفت‌ها و مقاومت‌هایی مواجه می‌شود. بدون شک گروه‌ها و افرادی که فساد به عنوان محیطی که‌امکان فعالیت، ‌کسب سود و منافع آن را فراهم می‌کند، وجود امکاناتی برای اطلاع‌رسانی وسیع و گسترده در مورد حوادث و رویدادهایی که می‌تواند به بسیج افکار عمومی برای محدود شدن امکانات کسب سود و منافع آن منجر شود را برنمی‌تابند.

به همین دلیل این افراد با روش‌های مختلف تلاش می‌کنند تا امکان اطلاع‌رسانی را محدود کنند. شاید برخی تصور کنند که این افراد نگرانند که نام آنان منتشر شود و از این رو تلاش می‌کنند تا امکان اطلاع‌رسانی متوقف شود، ولی این اقدام اهداف مهم‌تری دارد و در آن تنها حرمت یک فرد مطرح نیست. انتشار نام یک فاسد در واقع مانند دستگیری عوامل فساد یا مبارزه‌های فیزیکی با عوامل فساد است. تلاش‌ها برای حذف منابع اطلاع‌رسانی در واقع با این هدف صورت می‌گیرد که از افشای راه‌های اعمال فساد و آگاه کردن عموم مردم از روش‌های کسب سودهای نامشروع آنان جلوگیری ‌کند. برای مثال اگر منفذی در یک نهاد اقتصادی وجود دارد که‌امکان برداشت بی‌حساب و کتاب اموال عمومی را ممکن می‌کند، یا باید این منفذ بسته شود یا باید از ادامه این روند جلوگیری کرد. در صورتی که اگر تنها فردی که از این راه سود نامشروع کسب می‌کند دستگیر شود، فساد متوقف نمی‌شود و از بین رفتن منابع و اموال عمومی و بیت‌المال ادامه می‌یابد.

در واقع اطلاع‌رسانی دقیق مهم‌ترین عامل مبارزه با فساد است؛ یعنی اگر در یک جامعه هیچ ابزار دیگری برای مبارزه با فساد وجود نداشته باشد و تنها امکان اطلاع‌رسانی دقیق وجود داشته باشد، فساد به شدت کاهش می‌یابد. البته چنین امری بدون شک ممکن نیست و بدون وجود شرایط لازم عملی نیست.

بنابراین پس از تشویق و توسعه، حمایت همگانی از اطلاع‌رسانی شفاف و تداوم آن، مهم‌ترین عاملی است که می‌تواند به مبارزه واقعی با فساد کمک کند از جمله یکی دیگر از عوامل مهم برای مبارزه با فساد یک نظام قضایی قوی است.

در میان ساختارهایی که به ایجاد شبکه‌های فساد و توسعه آن در جامعه منجر می‌شوند، دیگر ابزار مهم و حیاتی یک نظام قضایی قدرتمند و توانا است. در هر جامعه بدون شک همه نهادهای کشور نقش مهم و حیاتی در مبارزه با فساد ایفا می‌کنند.

بدون شک نمی‌توان در هر روند اجتماعی که با طبیعت انسانی ارتباط دارد، یک نسخه ثابت،‌ کامل و بدون نقص ارائه کرد. همواره برای برچیدن یک پدیده اجتماعی نیاز به زمان است و باید دست‌اندرکاران با صبر و حوصله و بدون عجله به فعالیت‌های خود ادامه دهند.

ولی همه این فعالیت‌ها همان‌گونه که تاکید شد باید در بستر مناسبی اجرا شود که این بستر ۲ علت اساسی و مهم دارد که یکی آزادی اطلاع‌رسانی و دیگری وجود نهاد بازدارنده و مجازات‌کننده برای حذف ساختارهایی است که به طور مکرر به باز تولید فساد در جامعه منجر می‌شود.

بنابراین همه نهادها و افرادی که مصمم به حذف فساد به عنوان یک ساختار اجتماعی هستند زمانی می‌توانند به نتیجه برسند که اساس فعالیت‌های کوتاه‌مدت و درازمدت آنها معطوف به ایجاد نهادهای اطلاع‌رسانی شفاف باشد.

در برخی کشورها گستردگی فساد و قدرتمند بودن گروه‌هایی که از ساختارهای باز تولید فساد و درآمدهای بادآورده برخوردار می‌شوند، هرگونه حرکت در مسیر توسعه اطلاع‌رسانی را محدود می‌کنند.

در عین حال وجود فساد و ناملایمات ناشی از آن، شرایطی ایجاد می کند که دست‌اندرکاران مبارزه با فساد، از پیگیری ایجاد نهادهای موثر در جلوگیری از باز تولید فساد به صورت موثر باز می‌مانند و درگیر اموری می‌شوند که در واقع تنها به حذف افراد و برخی گروه‌هایی منجر می‌شوند که عوامل فساد هستند و نه نهادها و ساختارهایی که به توسعه فساد منجر می‌شوند.