سوزن‌دوزی، هنری برای تمام سلیقه‌ها
انسان اشرف مخلوقات و زیباپسندترین آفریده خدا است. انسان‌های اولیه از زمانی که با حداقل امکانات زندگی می‌کردند، به دنبال زیبایی بوده‌اند.
انسان اشرف مخلوقات و زیباپسندترین آفریده خدا است. انسان‌های اولیه از زمانی که با حداقل امکانات زندگی می‌کردند، به دنبال زیبایی بوده‌اند.
وجود نقاشی در دیواره غارها، تراش سنگ کوهساران و قیطان‌دوزی‌های کشف شده در لباس انسان‌های اولیه دلیل بر این مدعا است که نشان می‌دهد در زمانی که انسان از پوست حیوانات برای پوشش استفاده می‌کرد، با وسیله‌ای آنها را به هم متصل و از تابانیدن چند نخ قیطان تهیه کرده و بدین وسیله قیطاندوزی در زمره قدیمی‌ترین سوزن‌دوزی تزیینی قرار گرفت.
ایران که در تمام هنرهای سنتی و صنایع دستی سرآمد و شاخص است، در سوزن‌دوزی نیز تاریخی کهن را یدک می‌کشد و یکی از متنوع‌ترین سوزن‌دوزی‌های جهان را در ایران می‌توان دید.
در تعریف هنر سوزن‌دوزی باید گفت هنر آراستن سطح رویی پارچه‌های ساده با استفاده از نخ‌های رنگی و وسایل تزیینی را سوزن‌دوزی می‌گویند و کشور ما با بیش از 200نوع سوزن‌دوزی، توانسته است یکی از مطرح‌ترین کشورها در این هنر باشد و تقریبا تمام استان‌ها و شهرستان‌های ایران سوزن‌دوزی خاص خودشان را دارند. از جمله، ترکمن‌دوزی که تاریخچه‌ای کهن در تاریخ سرزمین کشورمان دارد که به دوران سکاها برمی‌گردد.
در زمان‌های قدیم دوخت ترکمن بر روی ابریشم سیاه انجام می‌شد؛ ولی امروزه بیشتر از پارچه‌های ابریشمی، نخی، پنبه‌ای و پشمی به رنگ‌های نیلی، شرابی، زرد، سفید، مشکی، آبی، سبز و نارنجی استفاده می‌شود.
این دوخت مخصوص ساکنان ترکمن در استان گلستان است و همچنان در پوشش مردم این منطقه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
بلوچ‌دوزی یکی از ظریف‌ترین هنرهای دستی ایران است که از معروف‌ترین سوزن‌دوزی‌های کشور به شمار می‌آید. در مورد سابقه تاریخی این دوخت اطلاع چندانی در دست نیست؛ ولی آنچه مسلم است، این دوخت از اوایل صدر اسلام در میان زنان بلوچستان رایج بوده و در دوره مغول‌ها و به خصوص در عصر تیموری و صفوی این هنر به اوج کمال خود رسیده است.
طرح‌های مورد استفاده بیشتر به صورت هندسی هستند و برای تجسم بخشیدن به آنها از رنگ‌های شاد استفاده می‌کنند که رنگ نارنجی روشن و قرمز به بقیه رنگ‌ها غلبه دارد و جزئیات طرح را بیشتر سبز، سفید، سیاه و قهوه‌ای تشکیل می‌دهد.
انسان در هر موقعیت آب و هوایی که قرار بگیرد، تمام زندگیش تحت‌تاثیر عوامل طبیعی و آب و هوایی اطراف شکل می‌گیرد. نوع پوشش، غذا، آداب، رسوم و حتی هنرهای بومی هر منطقه‌ای از ایران نیز تحت‌تاثیر این عوامل متغیر هستند و همین ویژگی‌‌ها است که آنها را از هم متمایز می‌کند.
به عنوان مثال، قلاب‌دوزی رشتی نوعی سوزن‌دوزی است که سابقه آن به 330 تا 550 قبل از میلاد برمی‌گردد. این سوزن‌دوزی یکی از مصنوعات معروف و منسوب به رشت است که همانند شرایط آب و هوایی این شهر با استفاده از نخ‌های رنگارنگ متنوع و شاد تهیه می‌شود. در مهاباد نیز دوختی کاملا مشابه وجود دارد، ولی برخلاف قلاب‌دوزی رشتی که رنگارنگ و شاد است، این دوخت از دو رنگ سیاه و سفید تهیه می‌شود.
علاوه بر موقعیت مکانی، افکار و اعتقادات هنرمند نیز اثر مستقیمی روی هنرش دارد؛ کما اینکه بعضی هنرها به ادیان و اعتقادات خاصی مربوط هستند.
سوزن‌دوزی در کشور ما نیز با توجه به تنوع بی‌شماری که دارد از این قاعده مستثنی نیست و می‌توان به بعضی از انواع سوزن‌دوزی خاص پیروان زرتشتی، مسیحی و... اشاره کرد.
گبردوزی یا زرتشتی‌دوزی، یکی از این نوع سوزن‌دوزی‌ها است و همان‌گونه که از نامش پیدا است، مخصوص زرتشتیان ایران است و توسط پیروان این دین ابداع شده است. گبردوزی، معمولا با نرخ ابریشمی رنگارنگ و روی پارچه‌های ریزبافت انجام می‌شود.
هنر، سرمایه پنهان
هنر با خون ایرانیان آمیخته است. در سخت‌ترین شرایط هنر نزد ایرانیان حفظ شده است.
سوزن‌دوزی نیز از جمله هنرهای ایرانیان است که در تمام طول تاریخ محفوظ بوده و در کانون خانواده‌ها حفظ شده است.
این هنر همانند سایر هنرها به لحاظ استفاده از اشیای مختلف تزئینی که حتی می‌توانستند طلا و نقره باشند، نه تنها به عنوان هنر، بلکه سرمایه هر خانواده محسوب می‌شوند.
سرمه‌دوزی، یکی از این نوع سوزن‌دوزی‌ها است که با انواع سرمه انجام می‌شود. سرمه مورد استفاده در سرمه‌دوزی در ابتدا از طلا و نقره تهیه می‌شده، ولی در دوره صفویه آلیاژها به دلیل برق و جلایی که داشتند جای طلا و نقره را گرفتند. این دوخت اغلب با سایر دوخت‌ها مانند پیله‌دوزی، ملیله‌دوزی، گلابتون‌دوزی، شرقه‌دوزی، شمسه‌دوزی، ده یک دوزی، صدف‌دوزی، سنگ‌دوزی، گلابتون و... همراه است و یا زری‌دوزی که با گلابتون تهیه می‌شود.
گلابتون، ابریشم طبیعی است که روی آن را با طلا و نقره پوشانده‌اند. زری‌دوزی ایران بیش از دو هزار سال قدمت دارد و بیشترین کاربرد آن در تزئینات اماکن متبرکه و دربارها است. آئینه‌دوزی نیز نوعی دیگر از سوزن‌دوزی‌های قیمتی است که با استفاده از تکه آئینه‌های کوچک انجام می‌شود.
این دوخت بیشتر در منطقه بلوچستان متداول بود و با ابریشم‌دوزی، قیطاندوزی و بخیه‌های تزئینی همراه است.
همان گونه که آب‌وهوا تاثیر مستقیمی روی هنر انسان‌ها داشته و دارد، موهبت‌هایی که طبیعت در اختیار انسان قرار می‌دهد، به اولین وسایل مورد استفاده در هنر او بدل شده‌اند.
صدف‌ها، سنگ، پیله و نخ ابریشم، مروارید و ... نمونه‌هایی از تاثیر مواد طبیعی در زندگی انسان است. تمام انواع این نوع دوزندگی‌ها که با استفاده از مواد طبیعی تهیه می‌شوند، نه تنها زیبایی‌های بسیاری را برای هنرمند به همراه دارد، بلکه نوعی سرمایه خانواده محسوب می‌شود که به مرور زمان نه تنها از ارزش آنها کاسته نشده، بلکه ارزشمندتر نیز می‌شوند.
در روزگاران نه چندان دور، دخترها وقتی به خانه بخت می‌رفتند برخلاف عصر مدرن و جدید به جای بردن وسایل وارداتی و مدرن و کم‌مصرف، صنایع دستی و هنرهای سنتی کشورشان را برای شروع زندگی با خود می‌بردند و هرگاه دچار مشکلی می‌شدند، این هنرها سرمایه پنهان خانواده بود. ترمه‌های سوزن‌دوزی، وسایل مسی، نقره‌جات، تنها بخشی از این وسایل بودند که حتی بعد از سال‌های سال استفاده، از ارزششان کاسته نمی‌شد.
خوشبختانه در سال‌های اخیر، جوانان با کاربردی کردن هنرهای سنتی و صنایع دستی این اقلام را در زندگی مدرن نیز جای داده و به ارز‌ش‌های آنها پی برده‌اند.
استفاده از سوزن‌دوزی‌های سنتی در لباس‌های امروزی نیز نمونه‌ای از رواج دوباره این هنر در زندگی روزمره است؛ اما کافی نیست و ما باید هنر را در تمام ابعاد زندگی رواج دهیم تا دیگر شاهد ورود کالاهای هنری خارجی در کشور نباشیم. جای تاسف است در حالی که در بیشتر استان‌های کشورمان، سوزن‌دوزی‌های زیبا تهیه می‌شود؛ اما اقلام هندی، پاکستانی و تایلندی بیشتر در فروشگاه‌های ما به فروش می‌رسند.
چرا هنرمندان ما باید با زحمت زیاد هنری را خلق کنند و ما دست رنج او را کنار بگذاریم و کارهای وارداتی بی‌کیفیت را تهیه کنیم؟
به اعتقاد کارشناسان اقوام، لباس اقوام مختلف ایران برای تمام شرایط آب و هوایی، سلیقه‌ای و حتی روز دنیا تطابق دارد و احیای آنها و تطابق با موارد مصرف امروزی نه تنها فرهنگ و هنر ایران را احیا می‌کند، بلکه الگویی برای سایر ملل می‌شود. این لباس‌ها با رنگ‌های شاد، انواع پارچه‌های متنوع و طرح‌های مختلف، هر سلیقه‌ای را جلب می‌کند.
آنچه در پی می‌آید نرخ دوخت برخی از لباس‌های محلی کشورمان است که احیا شده و برای مصارف روزمره مورد استفاده قرار می‌گیرند:
ارسال نظر