شیدا نعمت الهی *
در این مقاله که در سه بخش تدوین شده است، در ابتدا انواع همگرایی‌های اقتصادی معرفی شده و در ادامه به معرفی بازار مشترک اسلامی که شکل‌گیری آن از اهداف سازمان همکاری‌های اسلامی است، پرداخته شده است. در بخش سوم موانع و فرصت‌های پیش روی بازار مشترک اسلامی مورد توجه قرار گرفته است.

چکیده
تشکیل بازارمشترک اسلامی۱، یکی از اهداف سازمان همکاری‌های اسلامی۲ است که قطعنامه تشکیل آن در هشتمین کنفرانس سران این سازمان، در تهران به تصویب رسید. با این وجود تشکیل این بازار هنوز عملی نشده است. عوامل گوناگونی شکل‌گیری این بازار مشترک را با مشکل مواجه کرده است. پراکندگی جغرافیایی کشورهای عضو، اختلاف در ساختار اقتصادی، فراگیر بودن فقر در این کشورها و برخی مشکلات ذاتی در این سازمان، نمونه‌هایی از عوامل بازدارنده به حساب می‌آیند. با این وجود، کشورهای اسلامی در نشست‌های متعدد خود در سطوح گوناگون بر تشکیل این بازار مشترک تاکید دارند. گسترش همگرایی اقتصادی میان اعضا قادر است فرصت‌های اقتصادی بسیاری برای اعضا ایجاد کند.
علاوه بر ایجاد منافع اقتصادی، سازمان کنفرانس اسلامی، به هدف نخستین خود که همگرایی میان کشورهای اسلامی از بعد سیاسی بود، نیز دست می‌یابد. این نوشته تلاش دارد ضمن بررسی منافع ایجاد بازار مشترک اسلامی، موانع موجود در شکل‌گیری این بازار را بررسی کرده و پیشرفت‌های صورت گرفته در تاسیس بازار مشترک را بیان کند.
منطقه‌گرایی
با وجود گرایش اقتصاد جهان به سمت جهانی شدن، همزمان گرایش به منطقه‌گرایی و بلوک‌بندی‌های اقتصادی بزرگ نیز رشد یافته است. در دنیای کنونی هرچند تجارت آزاد چند جانبه در چارچوب سازمان جهانی تجارت3 دنبال می‌شود، اما منطقه گرایی نیز پیشرفت‌هایی در گسترش تجارت میان کشورهای در حال توسعه و همچنین کشورهای توسعه یافته داشته است.4 منطقه‌گرایی و جهانی شدن یک حرکت موافق می‌باشد.5


این امر خصوصا در مورد کشورهای در حال توسعه اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. فعالیت در عرصه منطقه، این کشورها را جهت حضور در عرصه جهانی آماده خواهد کرد. افزایش قدرت اقتصادی، گسترش بازار، ثبات و افزایش انعطاف‌پذیری ساختار سیاسی و اجتماعی کشور برای پذیرش نرم‌ها و مقررات جدید، از شاخص‌هایی هستند که این کشورها در روند جهانی شدن می‌بایست به آنها توجه داشته باشند. منطقه‌گرایی این امکان را فراهم می‌کند که کشورها در مقیاس کوچک‌تر خود را در شاخص‌های ذکر شده تقویت کنند.6
در فضای بین‌المللی این‌چنینی، سازمان کنفرانس اسلامی که بر اساس تعریف سازمان جهانی تجارت، یک سازمان منطقه‌ای محسوب می‌شود۷ نیز از همان ابتدای تاسیس خود، همگرایی اقتصادی را یکی از اهداف سازمان قرار داد. در هشتمین نشست سران کشورهای اسلامی که در تهران برگزار شد، قطعنامه تشکیل بازار مشترک اسلامی۸ به تصویب رسید۹. در این دوره از نشست سران، همچنین سایر بخش‌های وابسته و موسسات و بخش خصوصی به همکاری در جهت تشکیل این بازار، تشویق شدند. در دوره‌های بعد نیز کشورهای اسلامی در سطوح مختلف بر تشکیل این بازار تاکید داشته اند. در آخرین جلسه کمسک۱۰ که در کشور ترکیه برگزار شد نیز به این مساله پرداخته شد. با این وجود، بازار مشترک اسلامی هنوز شکل عملی به خود نگرفته است و در مقایسه با سایر همگرایی‌های اقتصادی همچون اتحادیه اروپا روند بسیار کندی دارد.
اما ایده تشکیل بازار مشترک میان کشورهای اسلامی عضو OIC تا چه اندازه به واقعیت نزدیک بوده و امکان عملی شدن دارد؟
برای پاسخ به این پرسش در ابتدا انواع سطوح همگرایی اقتصادی میان کشورها را بررسی می‌کنیم. موافقت نامه‌های تجارت منطقه‌ای از لحاظ سطح همکاری، بدین گونه تقسیم می‌شوند:
1- موافقت نامه‌های تجارت ترجیحی11
این موافقت نامه ساده ترین و ابتدایی‌ترین شکل یکپارچگی است. در این مرحله، طبق شرایط و ضوابط مطرح شده در موافقت نامه، کشورهای عضو به کاهش موانع تعرفه‌ای بین خود خواهند پرداخت. این در حالی است که هیچ کدام از این کشورها تغییری در سیاست تجاری خود با سایر کشورها ایجاد نمی کنند.
2- موافقت نامه منطقه تجاری آزاد.12
میزان تعرفه بین کشورهای عضو برای مجموعه‌ای از کالاها و یا در مورد تمام کالاها به صفر کاهش می‌یابد. در این مرحله نیز ممکن است در عمل بعضی گروه‌های معین از کالاهای مبادلاتی، از حذف موانع مستثنی شوند.۱۳
3- اتحادیه گمرکی14
سطح بعدی همگرایی اقتصادی، اتحادیه گمرکی می‌باشد. در یک اتحادیه گمرکی، کلیه اعضا یک سیاست مشترک تجاری خارجی، یعنی رژیم تعرفه‌ای خارجی مشترک، را در پیش می‌گیرند.
4- بازار مشترک15
سطح بالاتر همگرایی، بازارمشترک است. بازار مشترک علاوه بر مجاز دانستن جریان آزاد کالاها و خدمات، جریان آزاد عوامل تولید همچون سرمایه، نیروی کار و کارآفرینی را فراهم می‌آورد. در بازار مشترک همچنین یک سقف مشترک تعرفه‌ای در مقابل سایر کشورها، از سوی کشورهای عضو تدوین می‌شود. شهروندان بازار مشترک می‌توانند آزادانه و بدون محدودیت درهر یک از کشورهای عضو شاغل شده و یا
سرمایه‌گذاری کنند.16
۵- اتحادیه کامل اقتصادی
این مرحله در واقع کامل‌ترین نوع یکپارچگی است. تا این مرحله کشورهای عضو موانع تعرفه بین خود را حذف کرده، سیاست تجاری مشترک اتخاذ نموده و امکان تحرک عوامل تولید را فراهم آورده اند. در این مرحله وقت آن رسیده است که کشورهای عضو، سیاست‌های اقتصادی خود را مشابه و هماهنگ کنند. در واقع کشورهای عضو در این سطح از همکاری در سیاست گذاری‌های اقتصادی خود، از جمله سیاست‌های پولی و مالی به روش‌های مختلفی مانند همکاری و هماهنگی، ایجاد هم سازی و وحدت یا اتحاد روی می‌آورند.17
با توجه به سطوح همکاری معرفی شده در بخش بعد به معرفی ویژگی‌های بازار مشترک اسلامی می‌پردازیم.
*شیدا نعمت الهی، دارای مدرک کارشناسی اقتصاد از دانشگاه علامه و دانشجوی ترم آخر دیپلماسی در سازمان‌های بین‌المللی اقتصادی، دانشکده وزارت خارجه در مقطع کارشناسی ارشد است.


پاورقی:
1-ICM
۲- Organization of the Islamic Cooperation( OIC)
سازمان کنفرانس اسلامی در سال 2011 به سازمان همکاری‌های اسلامی تغییر نام یافت
۳- WTO
4- Journal of Economic Cooperation,2003,p 111
۵- Economist Intelligence Unit, ۲۰۰۷
6- موسوی، شماره سوم، ص119
۷- منطقه به عنوان گروهی از کشورها که در یک چارچوب حقوقی و به صورت نا‌محدود در حوزه‌های مختلف از جمله حوزه‌های گسترده اقتصادی با یکدیگر همکاری نموده و به تدریج همکاری‌های خود را توسعه و تکامل می‌بخشند، تعریف شده است.
8- NO.33.8-E(IS)
۹- Journal of Economic
Coopretion,2003,p 113
۱۰- COMCEC
11- PTAs
۱۲- FTA
13- توسعه تجارت دو جانبه ایران با اعضای گروه هشت کشور اسلامی، مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، سال 1384ص 79
۱۴- CU
15- CM
۱۶- Journal of Economic
- Coopretion,2003,p 125
۱۷- توسعه تجارت دو جانبه ایران با اعضای گروه هشت کشور اسلامی، بخش پژوهش‌های بازرگانی خارجی و اقتصاد بین‌الملل- سال ۱۳۸۴-موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی