گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس درباره جایگاه حمل و نقل ریلی ایران در جهان

مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی کارشناسی در سال ۸۹ به بررسی وضعیت صنعت حمل و نقل ریلی ایران و مقایسه آن با چند کشور دیگر جهان پرداخته و اعلام کرده است با توجه به ظرفیت‌های بالای خدادادی در ایران و موقعیت جغرافیایی بسیار مناسب کشور برای توسعه حمل و نقل ریلی متاسفانه این صنعت بر اساس استانداردهای جهانی و گزارش اتحادیه بین‌المللی راه‌آهن در سال ۲۰۰۹ خوب نیست.

مرکز پژوهش‌های مجلس در حالی در گزارش پنج سال پیش خود از حال بد صنعت ریلی در ایران نسبت به کشورهای دیگر جهان خبر می‌دهد که طی ۵ سال گذشته کشورهای دیگر جهان با سرعت زیادی در حال توسعه حمل و نقل ریلی خود بوده‌اند و بررسی وضعیت ۵ سال گذشته کشورهایی همچون چین، ترکیه و هند با زمان حاضر آنها شاهد این مدعا است، حال آنکه صنعت ریلی ایران نسبت به ۵ سال گذشته تغییر مثبت قابل توجهی را تجربه نکرده است. مرکز پژوهش‌های مجلس با پرداختن به نقاط قوت استراتژی و جغرافیایی مطلوب ایران تاکید دارد که ظرفیت اقتصادی بسیار مطلوبی در صنعت ریلی نهفته است که باید از آن استفاده کرد.

موقعیت جغرافیایی ایران

جمهوری اسلامی ایران با ۱.۶۴۸.۱۹۵ کیلومتر مربع مساحت، معادل یک بیست و هفتم وسعت قاره آسیا و نزدیک به یک نودم مجموعه خشکی‌های جهان است. مساحت ایران به تنهایی، از مجموع مساحت ۶ کشور اروپایی آلمان، فرانسه، انگلیس، ایتالیا، هلند و بلژیک بیشتر است و بیش از ۷۴ میلیون نفر جمعیت را در خود جا داده است. ایران در جنوب غربی آسیا و در منطقه خاورمیانه واقع شده است. این کشور در شمال با دریای خزر و کشورهای ارمنستان، آذربایجان و ترکمنستان هم مرز است و در جنوب به خلیج همیشگی فارس، دریای عمان و دریای آزاد راه دارد. از سمت غرب، همسایه‌های ایران عبارتند از: ترکیه و عراق و در سمت شرق در مجاورت با کشورهای افغانستان و پاکستان است.

کشور ایران سرزمینی به نسبت مرتفع است، به طوری که ارتفاع آن از سطح دریا به‌طور متوسط بیش از هزار متر است. این سرزمین مرتفع از طرف غرب و جنوب غرب به وسیله رشته کوه‌های مرتفع از نواحی پست و خشک عراق و در شمال و شمال شرق نیز به وسیله یک سلسله از کوه‌های مرتفع‌تر، از منطقه قفقاز و حوزه دریای خزر و ریگزارهای خشک و بی‌آب و علف ترکمنستان جدا می‌شود. در شرق و جنوب شرقی نیز کوه‌های کم ارتفاع‌تری که پیوستگی آنها به یکدیگر به مراتب کمتر از کوه‌های شمال و غرب است، کشور ما را از همسایگان شرقی جدا می‌کند.

در امتداد سواحل دریای عمان و خلیج فارس نیز چند رشته کوه موازی که به تدریج بر ارتفاع آنها افزوده می‌شود وجود دارد که بلندی آنها در حوالی کرمان و شمال غرب استان فارس به حداکثر می‌رسدو به سلسله جبال زاگرس می‌پیوندد. سلسله جبال شمالی و غربی و رشته کوه‌های مرکزی و شرقی با جلگه‌ها و دره‌ها و دشت‌های کم عرض خود در مجموع کمتر از دو سوم مساحت کشور را تشکیل می‌دهند. بقیه مساحت کشور را مناطق کم ارتفاع و پست تشکیل داده که این مناطق را می‌توان به صورت مثلثی تصور کرد که راس آن در شهرهای بم، سبزوار و قم است.

میزان جابه‌جایی بار و مسافر در ایران و مقایسه آن با چند کشور دیگر جهان

میزان جابه‌جایی بار طی سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷ تقریبا ثابت بوده و از مقدار ۹۷/ ۳۲ میلیون تن (سهم ۷/ ۱۰ درصدی از حمل ونقل زمینی) در سال ۱۳۸۵ به ۰۴۳/ ۳۳ میلیون تن (سهم ۳۷/ ۹ درصدی) در سال ۱۳۸۷ رسیده است. جابه‌جایی مسافر در حمل و نقل ریلی با میانگین رشد ۱۱ درصدی از ۳/ ۲۱ میلیون نفر (سهم ۶۸/ ۸ در جابه‌جایی مسافر) در سال ۱۳۸۵ به ۲/ ۲۶ میلیون نفر (سهم ۹ درصدی) در سال ۱۳۸۷ افزایش یافته است.

شاخص جابه‌جایی بار و مسافر به تنهایی کافی نیست و در حمل و نقل بار و مسافر باید از شاخص‌های واقعی‌تر مانند شاخص‌های تن- کیلومتر و نفر- کیلومتر استفاده کرد، بنابراین با توجه به این شاخص‌های واقعی در حمل و نقل ریلی، بار جابه‌جا شده از ۵۴۲/ ۲۰ میلیارد تن کیلومتر (سهم ۴۶/ ۱۳ درصدی از حمل و نقل زمینی) در سال ۱۳۸۵ به ۵۳/ ۲۰ میلیارد تن- کیلومتر (سهم ۸۳/ ۱۱ درصدی) در سال ۱۳۸۷ رسیده و جابه‌جایی مسافر از ۵۵/ ۱۲ میلیارد نفر- کیلومتر (سهم ۳/ ۱۸ درصدی) در سال ۱۳۸۵ با میانگین رشد ۴۵/ ۱۰ درصد به ۳۱/ ۱۵ میلیارد نفر- کیلومتر(سهم ۲۸/ ۱۹ درصدی) در سال ۱۳۸۷ افزایش یافته است.

بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که سهم حمل و نقل بار طی دوره مورد بررسی بر حسب شاخص‌ تن- کیلومتر،کاهش و در مقابل سهم جابه‌جایی مسافر نسبت به حمل و نقل زمینی افزایش یافته است.

در زمینه شاخص‌های توسعه‌ای راه‌آهن می‌توان از طول خطوط ریلی اصلی به جمعیت، نسبت طول خطوط ریلی اصلی به مساحت، تعداد واگن‌های بخش مسافری و باری، میزان مسافر کیلومتر و تن- کیلومتر نیز بهره گرفت. مطالعات تطبیقی برخی کشورها بر مبنای گزارش اتحادیه بین‌المللی راه‌آهن در سال ۲۰۰۹ نشان می‌دهد که ایران در بین کشورهای مورد مقایسه از نظر مساحت در رتبه ۱۰، جمعیت در رتبه ۱۲، مجموع طول خطوط ریلی با ۷۳۳۵ کیلومتر در رتبه ۲۳، از لحاظ تعداد لکوموتیو با ۶۴۱ عدد در رتبه ۲۱ و تعداد واگن مسافری با ۱۶۲۴ عدد در رتبه ۲۵ قرار دارد.

نکته حائز اهمیت این است که ایران در زمینه شاخص‌های ترکیبی به عنوان مثال تعداد مسافر جابه‌جا شده به جمعیت در رتبه ۵۵، نسبت به طول خط ریل به جمعیت در رتبه ۵۲، نسبت طول خط ریل به مساحت در رتبه ۵۶ و نسبت به طول خط ریل به جذر مساحت ضربدر جمعیت در رتبه ۵۵ قرار دارد، بنابراین رتبه‌بندی ایران از لحاظ شاخص‌های ترکیبی، وضعیت مناسبی ندارد.