تحولات «ریلی» در سرزمین اژدها

دنیای اقتصاد: چین یکی از کشورهایی است که در یکی دو دهه اخیر تعجب بسیاری از محققان توسعه را برانگیخته است. این کشور کهن راهی را پیموده است که در مدتی نه‌چندان طولانی منجر به شکوفایی آن شده است و چهره امروز آن به هیچ‌وجه قابل مقایسه با دهه ۱۹۸۰ میلادی و حتی دهه ۱۹۹۰ میلادی نیست. چین که پیش‌تر تحت حکومت امپراتوری اداره می‌شد با حکومت انقلابی مائو به نظامی کمونیستی تبدیل شد و تا سال‌ها نیز به همین خط‌مشی ادامه داد. با وجود این، به خصوص پس از مرگ مائو، اندیشه‌های توسعه در این کشور منجر به بازتر شدن آن شد و چین در مدتی کوتاه در جنبه‌های مختلف توسعه پیدا کرد. گسترش صنعت حمل‌‌ونقل نیز از این مبحث جدا نبوده است. براساس گزارش‌هایی که ازسوی سازمان‌های معتبر بین‌المللی منتشر شده است، چین در سال ۲۰۱۷ توانسته است از نظر کیفیت زیرساخت‌های ریلی در جهان در رتبه ۱۴ قرار بگیرد. این توسعه مصداق پیمودن راهی صد ساله در یک شب است! این کشور از نظر تراکم خطوط راه‌آهن نیز در رده ۵۸ جهان قرار گرفته و از نظر کارآیی حمل‌‌ونقل زمینی در رتبه ۲۵ است. نگاهی به رتبه سال‌های گذشته چین نشان می‌دهد این کشور در گزارش‌های مجمع جهانی اقتصاد، در سال‌های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۵ به ترتیب از نظر کیفیت زیرساخت‌های ریلی در رده ۲۲ و ۱۷ قرار داشته و در گزارش سال ۲۰۱۵ نیز از نظر تراکم راه‌آهن در رتبه ۵۷ بوده است. این آمار گویای آن است که کیفیت زیرساخت‌های ریلی در این کشور تا چه اندازه مورد توجه بوده، زیرا در فاصله چهار سال، رتبه آن ۸ پله بهبود یافته است.

سرآغاز یک صنعت

تاریخچه صنعت حمل‌‌ونقل ریلی در چین به قرن نوزدهم و سلسله چینگ برمی‌گردد. چین از آن زمان یکی از بزرگ‌ترین شبکه‌های خطوط ریلی را در جهان داشته است. ورود تقریبا دیرهنگام راه‌آهن به چین به‌دلیل صنعتی نبودن و همچنین دیدگاه شک‌گرایانه دولت چینگ نسبت به آن بود. دولت محافظه‌کار چینگ در قبال ورود موتورهای بخار به این کشور و ایجاد راه‌آهن مقاومت می‌کرد. با وجود این، در سال ۱۸۶۴، یک بازرگان بریتانیایی سرانجام توانست راه‌آهنی ۶۰۰ متری بسازد تا این فناوری را به دیوان امپراتوری نشان دهد. از اینجا بود که اندک اندک توجه به این صنعت آغاز شد. نخستین راه‌آهن تجاری در چین در شانگهای و در ژوئیه سال ۱۸۷۶ افتتاح شد. رفته‌رفته توجه به صنعت حمل‌‌ونقل ریلی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت به‌طوری که دامنه آن به تایوان نیز کشیده شد.

یکی از عواملی که تا حدود زیادی در توسعه راه‌آهن در چین اثر گذاشت، شکست چین در جنگ میان این کشور و ژاپن در آغاز قرن بیستم بود که موجب توسعه ریلی شد زیرا دولت چینگ به اهمیت مدرنیزاسیون پی برد و مجبور شد با قدرت‌های خارجی همکاری کند تا راه‌آهن را در این کشور بسازند. بریتانیا در فاصله سال‌های ۱۹۰۵ تا ۱۹۰۸ راه‌آهن شانگهای - نانجینگ را ساخت و پس از آن نیز در این حوزه فعالیت‌هایی انجام داد. فرانسه نیز در این کشور راه‌آهن چین- ویتنام را در فاصله سال‌های ۱۹۰۴ تا ۱۹۱۰ ساخت و آلمان نیز راه‌آهن ژیائوجی را در استان شاندونگ ایجاد کرد. علاوه بر این کشورها، روسیه تزاری، بلژیکی‌ها، آمریکایی‌ها و حتی ژاپنی‌ها نیز در این کشور خطوط ریلی به وجود آوردند و در توسعه این صنعت مشارکت داشتند. پکن که مرکز چین بود، به‌عنوان مرکز شبکه راه‌آهن چین در نظر گرفته شد.

توسعه سریع مالکیت خطوط راه‌آهن به‌دست خارجی‌ها به تدریج منجر به نارضایتی عمومی و توسعه راه‌آهن بومی این کشور شد. دولت چینگ برای کمک به جوامع محلی و توسعه درآمدها از محل راه‌آهن، به استان‌های محلی اجازه داد شرکت‌های راه‌آهن متعلق به خود را ایجاد کنند. در سال ۱۹۱۱، وقتی برخی از شرکت‌های سرمایه‌گذاری در راه‌آهن استانی ورشکست شدند، قدرت‌های خارجی بر دولت چینگ فشار آوردند تا به آنها اجازه دهد این شرکت‌ها را در اختیار بگیرند. در ماه مه این سال، دولت چینگ خواست تا این شرکت‌های راه‌آهن منطقه‌ای را ملی‌سازی کند و به بانک‌های خارجی قول داد در ازای دریافت وام، امتیاز آنها را به دست آورند. این ملی شدن منجر به خشم عمومی شد و «جنبش حمایت از راه‌آهن» در این کشور راه افتاد که تا حدی در انقلاب این کشور نیز نقش داشت. پس از این دوره، نوبت به سون یات سن رسید که در جمهوری چین قائل به ایجاد یک شبکه ملی راه‌آهن برای مدرنیزاسیون چین بود. پس از تلاش‌هایی در این زمینه، جنگ جهانی دوم آغاز شد و برخی از خطوط راه‌آهن چین به همین دلیل و برای کاستن از پیشروی ارتش ژاپن در این کشور، از میان رفت. البته در برخی مناطق دیگر نیز خطوط راه‌آهن به وجود آمد. پس از جنگ جهانی دوم و در فرصت بازسازی، دولت کمونیست چین تا حدودی به ترمیم خطوط راه‌آهن در چین پرداخت. با این حال در برخی بخش‌ها نیز توسعه راه‌آهن متوقف شد و تا سال ۱۹۷۹ در همین وضعیت ماند.

زمزمه‌های آغاز یک عصر جدید

به تدریج و با فرارسیدن دهه ۱۹۸۰ میلادی، پس از اینکه چین اصلاحات اقتصادی در جهت بازار را آغاز کرد، ساخت راه‌آهن به‌دلیل کاهش سرمایه‌های دولتی و حرکت آنها به‌سوی سرمایه‌گذاری‌های با بازده بالاتر تغییر یافت. به تدریج پس از گذشت حدود بیش از یک دهه رشد اقتصادی، دولت منابع کافی را برای تجدید ساختار راه‌آهن در مقیاس کلان به دست آورد و در دهه ۱۹۹۰ میلادی توسعه قابل توجهی را تجربه کرد. با وجود اینکه راه‌آهن در چین در اختیار دولت قرار دارد، اما از آغاز سال میلادی جدید برنامه‌هایی برای خصوصی‌سازی بخشی از آن لحاظ شده است و این کار می‌تواند به کارآمدی سیستم آن کمک کند.