صندوقچه رازآمیز جهانیان

مهسا جزینی: ۹ سال قبل به هنگام مرمت یک سرای قدیمی در اصفهان، کارشناسان میراث فرهنگی متوجه شکافی درون یک دیوار شدند. بعد از شکافتن دیوار صندوقچه‌ای با قفل و بست در پس آن هویدا شد؛ صندوقچه‌ای که بعد از باز کردن قفل آن هزاران برگه سند و ده‌ها دفترچه درون آن پیدا شد. صندوقچه متعلق به تجارتخانه شاه جهانیان از بزرگ‌ترین تجارتخانه‌های یکصد سال گذشته ایران و محتویات آن صندوقچه به لحاظ تاریخی آنچنان ارزشمند بود که بعد از گذشت این همه مدت هنوز کار طبقه‌بندی آنها به پایان نرسیده است. پس بیراه نیست اگر آن را صندوقچه اسرار شاه جهانیان یا حتی مقطعی از تاریخ مستند ایران و اصفهان بنامیم. ستوده، کارشناس سازمان اسناد و کتابخانه ملی اصفهان می‌گوید: اهمیت این اسناد در این است که اطلاعات دقیقی از اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی زمان خود در فاصله سال‌های ۱۳۲۴ تا ۱۳۳۳ هجری قمری به دست می‌دهد. صاحبان و متولیان و اداره‌کنندگان تجارتخانه شاه جهانیان نسخه‌ای از مکاتبات روزمره خود را نگهداری می‌کردند و بعد به صورت دفترچه درمی‌آوردند. بیش از چندین جلد از این مکاتبات که عمدتا رونوشتی از تلگراف‌های ارسالی بوده هم اکنون موجود است. در این دفترچه‌ها از احوال و اتفاقات روزگار مشروطه، ایل قشقایی، آمدن و رفتن حکام و زندگی زرتشتی‌ها و تعاملات اقتصادی و اجتماعی افراد به خصوص بزرگانی از هر رده و صنف که با تجارتخانه شاه جهانیان آمد و شد داشته‌اند سخن به میان آمده است.

به گفته ستوده آنها دفتر سواد خطوط تلگراف داشتند و نسخه‌ای از نامه‌ها را برای خودشان نگه می‌داشتند. او می‌گوید کار ضدعفونی و دسته‌بندی کردن این اسناد و دفاتر به پایان رسیده و کار طبقه‌بندی‌شان نیز در حال اتمام است. بیش از چند هزار سند مالی، تجاری، تلگراف و نامه‌های شخصی روزشمار روزگار رفته‌ای را حکایت می‌کند که امروزه ارزش چندانی ندارد؛ مگر همان نکات تاریخی‌ای که از لا به لای آنها بیرون کشیده می‌شود. به گفته کارشناس سازمان اسناد اطلاعاتی که از اسناد این تجارتخانه هم اکنون برداشت می‌شود از همه تجارتخانه‌های زمان خود مفصل‌تر است.

شاه جهانیان ۵ برادر از یک خانواده زرتشتی بودند. خانواده آنها به هند کوچ کرده بود و آنجا به ثروت و مقامی دست یافته بود. برادرها اما بعد به ایران بازگشتند و تجارتخانه شاه جهانیان را بنیان نهادند. تجار زرتشتی در تاریخ معاصر ایران به درستکاری و امانتداری معروف و مشهور بوده‌اند و مستشرقان و مسافرانی که منابع اطلاعاتی آنها وسیع بوده اغلب درباره زرتشتیان و امور تجاری سخن رانده‌اند و به صفت بازرگانان زرتشتی اشاره کرده‌اند. از سویی در اقلیت بودن آنها موجب شده بود که روحانیان و مسلمانان نیز به آنها اعتماد کنند و مبادلات پولی خود را گاه به این تجار می‌سپرده‌اند. براساس اسناد به دست آمده از صندوقچه شاه جهانیان این‌گونه برمی‌آید که آنها از هواداران جنبش مشروطه بوده‌اند و به‌خصوص در حوزه سیاسی در اصفهان از پیروان حاج آقا نجفی (از رهبران مشروطه در اصفهان) به شمار می‌رفته‌اند و به نوعی تعامل و اعتماد متقابل میان آنها وجود داشته است. پولاک نیز در سفرنامه خود آورده است: (زرتشتیان به‌عنوان بازرگان و اقتصاد دان از شهرت بسیار برخوردارند و در کار تجارت با هندوستان دلالی می‌کنند و صاحب چند کاروانسرا در تهران، اصفهان و شیراز هستند.)

گفته می‌شود که از دیرباز فکر تجارت در مخیله زرتشتیان وجود داشته است. در آن زمان هم عمده شغل زرتشتیان خرید و فروش بوده و می‌توان گفت تنها وقایع سیاسی مملکت امکان توقف یا به هم خوردن این روند را فراهم می‌کرده است. عمده فعالیت تجاری شاه جهانیان در زمینه ارز (پوند و روپیه)، واردات کالا، صنایع جدید، منسوجات و صادرات تریاک، پشم و مواد مشابه بوده است. این تجارتخانه حتی در کار توزیع کتاب نیز بوده است. لرد کرزن، معتقد است زرتشتیان از بیم مخاطرات و اقدامات خصومت‌آمیز، کارهای تجاری خود را مکتوم می‌داشته‌اند تا آنجا که به گفته ستوده، در اسنادی که از شاه جهانیان به جا مانده معلوم شده که با کد و رمز حرف می‌زدند و برای جلوگیری از لو رفتن رمزها دفتر مخصوصی نیز داشتند. این مساله در کنار مشکل بودن خوانش خطوط شاید یکی از عواملی بوده که کار بازخوانی این اسناد را به درازا کشانده است. تجارتخانه شاه جهانیان نزدیک به ۹ سال در اصفهان فعال بود و بعدها به واسطه اختلافی که بانک شاهنشاهی (انگلیس) با این تجارتخانه پیدا کرد این تجارتخانه به ورشکستگی رسید و تعطیل شد. در واقع سیاست بازی انگلیس در جریان نفت و قضیه امتیاز دارسی به قربانی شدن این تجارتخانه انجامید. ستوده، کارشناس سازمان می‌گوید: تجارتخانه شاه جهانیان از طریق قراردادی که با بانک شاهی داشت فعالیت‌های تجاری خود را انجام می‌داد. برهمین اساس از بانک می‌خواهد که برات‌های خرد تجارتخانه را به مردم تحویل دهد و برات‌های با مبالغ هنگفت و عمده را نزد خود نگه دارد؛ اما بانک شاهی دقیقا برعکس عمل می‌کند به قصد زمین زدن تجارتخانه، در نتیجه مردم خرده پا ناراضی و تجارتخانه هم ورشکسته می‌شود.

اما یکی از مواردی که تجارتخانه شاه جهانیان را به لحاظ تاریخی و اسنادی در مرکز توجه قرار داده، چگونگی استفاده از انواع چک و برات از سوی این تجارتخانه بوده که به گفته کارشناس سازمان اسناد به نظر می‌رسد قدیمی‌ترین یا نخستین نمونه دسته چک‌هایی است که در ایران وارد شده و کاربرد یافته است. این دسته‌چک‌ها چاپ ایتالیا را روی خود دارد. ستوده می‌گوید: تجارتخانه شاه جهانیان از یک سیستم کامل مالی استفاده می‌کرده‌اند که در زمان خود شاید جزو نخستین‌ها به حساب آید. استفاده از دفاتر اندیکاتور، دفاتر سیاق و دفاتر مالی از این جمله است. به گفته این کارشناس نوع بایگانی که صاحبان این تجارتخانه استفاده می‌کرده‌اند، همانند انگلیسی‌ها بوده است.