عهدنامه‌های تجاری ویرانگر

گروه تاریخ اقتصاد- آنچه می خوانید بخش دوم از مقاله بررسی مسائل اقتصاد ایران در دوره قاجار است که در شماره پیشین با عنوان « اقلام تجاری ایران در دوره قاجار» منتشر شد: ژوبر در گزارش خود به ناپلئون اظهار امیدواری می‌کند که با توجه به ذوق صنعتی ایرانیان و موقعیت جغرافیایی ممتازی که کشورشان را میان دو بخش از ثروتمند ترین ممالک جهان قرار داده است و امنیتی که راه‌های ایران از آن برخوردار است و نیز کمی مخارج حمل و نقل مال التجاره و امید منفعت، ایرانی‌ها از سهل‌انگاری آسیایی همه مستثنی شوند. [۱] با توجه به تحولاتی که در سطح منطقه و بین‌الملل در جریان بود، تجارت خارجی ایران در سال‌های آغازین سده نوزدهم دچار تغییرات اساسی گردیده، به ویژه از سده هجدهم در غرب دگرگونی‌های عمیقی صورت گرفت، «اکتشاف‌های نو، پیدایش و پیشرفت دانش‌های نو، گسترش جامعه شهرنشینی و رشد سرمایه‌داری فراگیر شدن حوزه فعالیت و نفوذ طبقه‌ای نوپا به نام بورژوازی یا طبقه میانه را در اروپای غربی به همراه داشت. انقلاب صنعتی انگلیس در نیمه دوم سده ۱۸ و نیاز هرچه بیشتر به مواد خام، نیروی کار ارزان، گسترش بازرگانی و بازار فروش فرآورده‌های صنعتی سبب شد که کشورهای پیشرفته و برخوردار از دانش، کارشناس فنی وصنعت، برنامه‌های فزونخواهانه و بهره کشانه و هم‌چشمی‌های استعماری خویش را به شیوه‌ای بنیادی و در چارچوب سوداگری و سودگرایی بورژوازی پی گیرند.[۲] این دگرگونی‌ها شرق را به طریقه اولی ایران را به شدت تحت تاثیر خود قرار داد، زیرا بورژوازی نوین غربی برای به جریان انداختن کارخانه‌های خود که دائما در حال افزایش بود، نیاز به مواد خام داشت که از طریق ممالک شرقی می‌توانست آن را تامین کند و چرخ‌های کارخانه‌های خود را به گردش در آورد.[۳] از سوی دیگر تولیدات انبوه این کارخانه‌ها نیاز به بازارمصرف داشت که ممالک مذکور بهترین بازار مصرف برای مصنوعات آنها محسوب می‌گردید. از آنجا که کارخانجات جدید اروپایی به وسیله نیروی بخار کار می‌کرد و به کارگر کمتری برای حجم بسیار زیادتر تولید نیاز بود[۴].بنابراین قیمت تمام شده این کالاها از تولیدات دستی و سنتی ایران و کشورهایی همچون ایران بسیار ارزان تربود، به همین دلیل در صحنه رقابت، تولیدات آنها پیروز می‌شدند. از سده نوزدهم که حجم انبوه این کالاها به بازارهای ایران سرازیر گردید، یکی پس از دیگری کارگاه‌ها ما را به ورشکستگی و تعطیلی کشاندند مقاومت‌های بازرگانان ایرانی هم نتوانست مانع این روند گردد،[۵] اندک اندک بازرگانان ایرانی نیز در خدمت بیگانگان در آمدند و به معامله کالا‌های آنها پرداختند. تاسیس کارخانه، به ویژه کارخانه‌های نساجی در هند توسط انگلیسیان، باعث سرازیرشدن محصولات آنها به ایران گردید. در سال ۱۸۲۲ فریزر متذکر می‌شود که چیت‌ها و پارچه‌های پنبه‌ای نقشدار جای منسوجات انگلیسی، فرانسونی و آلمانی را گرفت، در اواسط همان سده مصرف کالاهای اروپایی رو به افزایش گذاشت و در مقابل مصرف کالاهای محلی کاهش یافت. برای نمونه در کاشان که یکی از مراکز مهم نساجی ایران بود، این اتفاق افتاد. نمونه دیگر اصفهان است که گفته شده در دوره سلطنت فتحعلی شاه تعدادی از آن باقی مانده بود.[۶] برای مقابله با وضعیت نامطلوبی که برای صنایع داخلی به ویژه صنعت نساجی پیش آمده بود علاوه بر تجار، شاهان قاجار فتحعلی شاه و نیز محمد شاه تلاش کردند و حتی فتحعلی شاه اقدام به پاداش به اشخاصی که پارچه‌ای همچون چلوار مدرس ببافند، خواهد کرد این کار نیز نتیجه مطلوبی نداشت.[۷] با وجود اینکه به واسطه جنگ‌های خونین ناپلئون در اروپا، ورود کالاهای اروپایی به ایران به شدت کاهش یافته بود (در سال‌های آغازین حکومت فتحعلی شاه) [۸] ولی مسائلی پیش آمد که اوضاع را هم از نظر سیاسی و هم از نظر اقتصادی دگرگون کرد. در سطح بین‌المللی، شکست ناپلئون توسط دولت‌های اروپایی (۱۸۱۴-۱۸۱۵) که منجر به تصفیه امور کشورهای مذکور در کنگره وین گردید.[۹] و در سطح منطقه‌ای جنگ‌های خونین روسیه و ایران طی دو دوره که به عهدنامه‌های صلح گلستان۱۸۱۳ و ترکمانچای در ۱۸۲۸ انجامید.[۱۰] شکست ناپلئون باعث گردید که دولت‌های مقتدر اروپایی ضمن بازسازی اقتصاد خویش با آرامش به مناطق دیگر دست‌اندازی کنند و همان‌گونه که می‌دانیم مملکت ما که در آن هنگام در دام جنگ با روسیه و نیز رقابت دولت‌های اروپایی گرفتار شده بود از قبل این مساله خسارت زیادی را تحمل کرد.[۱۱] به‌ویژه درخصوص جنگ‌های روسیه و ایران علاوه بر جنبه سیاسی و نظامی، باید به جنبه اقتصادی آنها نیز توجه شود. خسارت‌های فراوان اقتصادی هم از نظر سرمایه‌هایی که ایرانیان هزینه کردند و هم پرداخت غرامت سنگین به دشمن بود که بر دوش دولت و ملت ایران سنگینی می‌کرد، ولی آنچه از نظر اقتصادی مهم‌تر و پایدارتر بود، قرارداد تجاری بود که روس‌ها در کنار عهدنامه ترکمانچای بر ایرانیان تحمیل کردند و سپس کلیه کشورهای استعمارگر اروپایی به اعتبار اصل دولت‌های کامله‌الوداد از امتیازات آن برخوردار شدند، دولت ایران ملزم گردید از اتباع روسیه و اموال منقول و غیرمنقول آنها در هر نقطه از ایران حمایت کند. همچنین بازرگانان روس امتیاز تجارت هر نوع کالا و معافیت از حقوق گمرکی را جز یکبار، هنگام ورود یا خروج، آن هم به میزان پنج درصد به دست آوردند. باید یادآوری کرد که در آن هنگام از کالاهای تولید شده داخلی در ایالت‌ها و شهرهای مختلف با عنوان گوناگون (راهداری، دروازه بانی و...) چندبار عوارض دریافت می‌کردند و این مساله باعث می‌شد، کالاهای خارجی به رقابت به کالاهای ایرانی بپرداند.[۱۲] در واقع گرچه با عهدنامه گلستان و ترکمانچای بخش مهم و جمعیت قابل توجهی از ایران جدا شد، عهدنامه تحمیلی تجاری تاثیری به مراتب بدتر بر جای گذاشت، استقلال ایران با این عهدنامه دچار خدشه جدی گردید، عهدنامه تحمیلی تجاری تاثیری به مراتب بدتر بر جای گذاشت، استقلال ایران با این عهدنامه به‌صورت جدی مخدوش شد. اطلاعاتی که در مورد تجارت ایران در سده نوزدهم در دست است بیشتر اطلاعات حدسی است. ارزیابی «ملکم» در مورد تجارت سال ۱۸۰۰، تنها ارزیابی است که در رابطه با بخش نخست این سده به عمل آمده است، وی کل تجارت ایران را ۲۵۰۰۰۰۰ لیره برآورد کرده است، این رقم شامل واردات، صادرات، صادرات مجدد می‌باشد. «فریزر» کل صادرات ایران را در ۱۸۲۱-۱۸۲۰ نزدیک به ۱۲۲۵۰۰۰ لیره می‌داند «بلو» نیز کل تجارت ایران را در سال ۱۸۵۷حدود۶۰۰۰۰۰۰ لیره ذکر می‌کند.[۱۳] گرچه در نیمه نخست این سده، تجارت ایران و انگلیس از طریق ترکیه، خلیج‌فارس و هند افزایش یافت، ولی در نیمه دوم آن سهم روسیه (به ویژه پس از سال ۱۸۸۰) رشد کرد.[۱۴]

جمالزاده از روس و انگلیس به عنوان مهم‌ترین شرکای تجاری ایران نام برده است. او دولت‌های دیگر را عثمانی، فرانسه، آلمان و اتریش می‌داند[۱۵]. مشکلاتی که در زمینه تجارت خارجی ایران پیش آمد، علاوه بر از میان رفتن توازن صادرات و واردات کشور،[۱۶] همچنین تغییر و تحول در ساخت و ترکیب آن بود. منسوجات که یکی از اقلام مهم صادراتی به شمار می‌رفت، یکی از اقلام اصلی واردات گردید، زیرا صنایع دستی محلی توانایی رقابت با فرآورده‌های ماشینی اروپایی را نداشتند. یکی دیگر از تغییرات مهم در زمینه واردات، افزایش بسیار زیاد کالاهای مستعمراتی بود، به‌ویژه چای و شکر. همچنین به تدریج ایران از مقام صادرکننده حبوبات به واردکننده آنها تنزل کرد.[۱۷]

همان‌گونه که ذکر شد امضای قراردادهای تجار میان ایران و دولت‌های اروپایی که ابتدا با روسیه آغاز شد و سپس با انگلستان و دیگران نیز چنین قرادادهایی امضا گردید، آغاز راهی بود که به وابستگی ایران ختم می‌شد. عکس‌العمل بازرگانان ایرانی در برابر چنین سلطه‌ای و نیز استبداد داخلی پادشاهان قاجار، مهاجرت بخشی از آنها به کشورهای همجوار به ویژه هندوستان بود که از یک سو به وخیم‌تر شدن ساخت نظام حاکم می‌انجامد و از سوی دیگر نظام کهنه ایلی - عشیره‌ای موانع بیشتری بر سر راه توسعه در درونزای صنعت بومی ایجاد می‌کند. [۱۸] شاید به دلیل عوامل مذکور بود که به‌رغم رشد کمی و کیفی سکه‌ها در دوره فتحعلی شاه، ارزش پول کشور پیوسته پایین آمد و کم شد، به طوری که یک تومان زرین در اوایل حکومت فتحعلی شاه با ارزش پول کشور پیوسته پایین آمد و کم شد به طوری که یک تومان زرین در اوایل حکومت فتحعلی شاه با وزن حدود ۹۶ حبه ضرب می‌شد، اما در اواخر حکومت وی، وزن این سکه به حدود ۵۳ حبه رسید و به جهت همین تغییر وزن و عیار سکه بود که در سال ۱۲۳۶ قمری از سوی دولت جدولی تهیه و برای اجرا به ضرابخانه‌ها ابلاغ گردید.[۱۹]

در سخن از اقتصاد ایران، به‌رغم اینکه کشوری کشاورزی بود وضع کشاورزی آن به‌گونه‌ای گردید که در زمینه‌هایی از صادرکننده به واردکننده تبدیل شدیم. وضع تجاری مملکت نیز به آن روز افتاد که به‌طور مختصر ذکر شد، می‌شود نتیجه‌گیری کرد که اوضاع صنعتی ایران که اصولا به عنوان کشوری صنعتی شناخته‌شده نیست چگونه می‌گردد! عیوسی از عقب‌افتادگی ایران نسبت به سایر ملت‌های خاورمیانه در سده نوزدهم سخن می‌گوید و دلیل آن در نتیجه ساخت اجتماعی و سیاسی ایران بود که تلاش‌های متجددین و مصلحین متقدم چون عباس میرزا ولیعهد و امیرکبیر را عقیم می‌گذاشت... ولیکن مهم‌ترین عامل، اثر خنثی کننده رقابت انگلیس و روسیه در ایران بود... عامل بعد فقدان خطوط آهن قلت معاملات تجاری بریتانیا در روسیه در ایران بود.[۲۰] به‌رغم اینها باید اذعان کرد که در دوره قاجار تلاش‌های زیادی برای صنعتی کردن کشور و راه‌اندازی صنایع جدید صورت گرفت. [۲۱] در این راستا هم اقدام به وارد کردن کارخانه و هم استخدام صنعتگر و اعزام دانشجو به خارج برای تحصیل رشته‌های فنی و مهندسی کردند.[۲۲]

ناکامی دولتمردان ایران در رواج صنایع جدید در ایران کاملا محسوس بود.

دولت قاجار از ابتدای تاسیس با توسعه‌طلبی روس‌ها مواجه گردید. جنگ‌هایی که میان آنها رخ داد. برتری کاملا محسوس تکنیک‌ها و ادوات جنگی روس‌ها بر ارتش ایران از عواملی بود که توجه برخی رهبران ایران همچون عباس میرزا و قائم مقام را به گسترش صنایع نظامی جلب کرد. ضعف ایران در قضیه هرات نیز حاج میرزا آقاسی را متوجه توسعه صنایع نظامی کرد،[۲۳] کاری که جانشین او امیرکبیر در دوره کوتاه زمامداری اش آن را دنبال کرد. در این زمینه نیز گرچه به طور محدود کارخانه‌هایی تاسیس گردید و اسلحه‌هایی ساخته شد، ولی به دلیل عدم پیگیری دولتمردان و صلح و آرامشی که بر مملکت حاکم گردید، آن دستاوردهای اندک نیز از میان رفت. در دوره پهلوی ایران به واردکننده مهم مهمات و اسلحه دولت‌های غربی تبدیل گردید.

پی‌نوشت‌ها:

[۱]. معتضد، حاج امین الضرب و تاریخ تجارت و سرمایه گذاری صنعتی در ایران، ص ۲۵۰،به نقل از « مسافرت به ارمنستان و ایران،نوشته آمده ژوبرو.

[۲].حائری، نخستین رویارویی‌های اندیشه‌گران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب، ص ۲۳.

[۳].فریدون تفضلی، تاریخ عقاید اقتصادی از ا فلاطون تا دوره معاصر، تهران، نشر نی، ۱۳۷۵، چ دوم، ص۱۴۹-۸۰.

[۴]. لیدی ماری شیل، خاطرات لیدی ماری شیل، ترجمه حسن ابوترابیان، تهران، نشرنو، ۱۳۶۸، ص ۳۵.

[۵].فلور، جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار دوم، ص ۷۸-۱۷۶.

[۶].لبمتون، ایران عصرقاجار، ص۸۲-۱۸۱،کرزن به نقل از استاکلر از اشتیاق خریداران برای خرید اجناس انگلیسی سخن می‌گوید. ر ک جورج. ن کرزن

[۷].لمبتون، همان، ص ۱۸۱

[۸].اجلالی، بنیان حکومت قاجار،ص ۴۰.

[۹].هنری، و، لیتل، تاریخ اروپا از سال ۱۸۱۵ به بعد، ترجمه فریده قره جه داغی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی ۱۳۶۶خورشیدی چ دوم، ص ۱۷-۱۵.

[۱۰].محمود محمودف، تاریخ روابط خارجی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی، بی جا، بی نا، ۱۳۲۸، خورشیدی ج اول ص ۱۳۰-۱۲۵ و ص ۲۲۱-۲۰۹.

[۱۱].برای اطلاع بیشتر رک، اصغر شمیم ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، انتشارات مدبر،۱۳۷۵خورشیدی، اکثرصفحات.

[۱۲].رزاقی، اقتصاد ایران، ص ۶-۵،عیسوی، تاریخ اقتصاد ایران، ص۱۱۰، ابراهیم رزاقی، آشنایی با اقتصاد ایران، تهران، نشر نی، ۱۳۷۶، خورشیدی، ص۱۳.

[۱۳].عیسوی، تاریخ اقتصاد ایران، ص ۹-۱۹۸.

[۱۴].عیسوی، همان، ص ۱۰۹.

[۱۵].جمالزاده، گنج شایگان، ص۹.

[۱۶].رزاقی، اقتصادی ایران، ص ۱۰.

[۱۷].عیسوی، تاریخ اقتصادی ایران، ص ۱۰۸.

[۱۸].فیوضات، توسعه صنعتی و موانع آن در ایران، ص ۱۲۰.

[۱۹].داریوش شهبازی فراهانی، تاریخ سکه دوره قاجاریه، تهران، نشر پلیکان، ۱۳۷۸ خورشیدی، ص ۱۲۳.

[۲۰]. عیسوی، تاریخ اقتصاد ایران، ص ۳-۲۲.

[۲۱]. جمالزاده، گنج شایگان، ص ۶-۹۵ عیسوی، همان، ص ۴۰۲.

[۲۲].اقبال، میرزا تقی خان امیرکبیر، ص۲۷۳.

[۲۳].سعادت نوری، زندگی حاج میرزا آقاسی، ص ۱۱۸.