گروه تاریخ اقتصاد- مذاکرات نمایندگان دارالشورای ملی، روز شنبه ۲فروردین ۱۲۸۶ درباره درخواست مردم آذربایجان و چگونگی وصول مالیات ادامه یافته است که خلاصه آن را در زیر می‌خوانید: احسن‌الدوله: درخصوص گمرک و پست تبریز با وجود آن تلگرافی که رسید جوابی دیده نشد! تا کی باید ساکت بنشینیم؟ وزیرمالیه ادای حق خودشان را کرده‌اند یا نه وحالا هم تلگرافی رسیده قرائت شود؟ (تلگراف مزبور قرائت شد به این مضمون: جناب سعدالدوله و وکلای محترم آذربایجان این سومین تلگراف متحصنین اجزای گمرک و پست است که مخابره کرده‌ایم! تا حال جواب نرسیده، اگر ترتیب در کار است چرا جواب نمی‌آید حجج‌الاسلام به تنگ آمده‌اند. جمعی حضور اعلیحضرت تلگرافا عرض کرده‌اند صورت معاهده و قراردادنامه استقراض از دولتین را خواسته‌اند که ملاحظه شود بر شما وکلای محترم لازم است که قراردادنامه استقراض را بخواهید و ملاحظه نموده اطلاع بدهید وعرایض اهالی آذربایجان را برسانید احقاق حق شود). سعدالدوله: ببینید چه قسم تلگراف شده! مخابره کرده‌اند که معاهده و قراردادنامه استقراض دولتین را به وکلا اطلاع بدهید، این همان است که من در چهار ماه قبل گفتم و در این نکته هست چرا آن نوشته‌ها را ارائه نمی‌کنند، اگر مخفی است در کمیسیون مخصوص مذاکره و ارائه شود. این پول را باید ملت بدهد، نباید سند آن را ببینند؟! در این خصوص نکته هست و من چقدر اصرار کردم، اگر بخواهید قراری در این کارها از گمرک و پستخانه و غیره بگذارید تمام بسته به این است که این قرارداد نام‌های قروض را ببینید و بدانید. ما حال نباید نوشته‌ها و سند این را از وزارت خارجه بخواهیم و بگیریم و بدانیم هرکس شریک قول من است دست خود را بلند نماید (تمام وکلا دست خود را بلند نمودند و گفتند صحیح است باید نوشته‌ها را دید) حالا دیگر در این باب و قرارهای دیگر مادام که آن اسناد دیده نشده مذاکرات جایز نیست، می‌خواهیم بدانیم در حقیقت این طور است که باید بلژیکی‌ها سر کار بوده رسیدگی و اداره نمایند ما حق نداریم واگر این‌طور نیست باید چاره کرد دولت با بانک روس طرف است و هرطور اطمینان می‌خواهد به او اطمینان می‌دهیم. آقامیرزافضلعلی آقا: یکی هم فقره جنگل آستارا بود، نوشته بودند دوباره جنگل را اجاره کرده می‌خواهند تصرف نمایند و آن روز دبیرالملک بود قرارشد جواب بیاورد، نیاورد! قرارنامه آن هم باید خواست شود. رییس: این قرارنامه هم جزو همان قرارنامه‌ها است که باید خواسته شود و تا حال هم غیر از قرارنامه لیانازوف چیز دیگری به مجلس نفرستاده‌اند. آقا سیدحسن تقی‌زاده: سعادت هر مملکتی بسته به قانون است ما که اینجا نشسته‌ایم باید وضع قوانین نماییم و مالیه را که روح مملکت است اصلاح نماییم و اینکه تا حال کار پیش نرفته به جهت همین تظلمات است که به مجلس اظهار شده. سعدالدوله: شما چطور می‌خواهید قرار بدهید که وزیر مالیه حضور ندارد با من که نمی‌خواهید قرار بگذارید (جمعی گفتند فعلا حضور وزیرمالیه لازم نیست، حالا مذاکره در خصوص آن است که تفاوت عمل در دستورالعمل جمع بشود یا نه بعد از تصویب مجلس آن وقت باید قرار و ترتیب وصول آن در کمیسیون با حضور وزیرمالیه داده شود). تفاوت عمل دو قسم است؛ یک قسم آن معین است، اینجا دفتری بود و رعیت می‌دادند، یک قسم دیگر معامله حکام است آن را چه‌طور معین می‌نمایند؟ وثوق‌الدوله: آن را به وسایل سریه و غیره می‌توان معلوم کرد مثل اینکه مؤتمن‌الممالک حاضرند و صورت چند ولایت را می‌دهند واز مباشرین جزء هم صورت گرفته می‌شود بعد از تطبیق صورت‌ها جمع کتابچه دستورالعمل می‌شود. مؤتمن‌الممالک: تفاوت عمل مجهول نیست کرمان و بلوچستان یک تفاوت عمل دارد نوشته‌اند، مثلا هشتاد هزارتومان این ماخذش این است که سابق رعیت روپیه می‌داد و حالا ترقی کرده در حقیقت همین اصول مالیات را گرفته‌اند و این تفاوت به واسطه ترقی روپیه است. حاجی امین‌الضرب: اینکه وصول مالیات امسال به وزیر هر ایالتی رجوع شد و وزیرمالیه از آنها صورت خواسته‌اند آنها هم صورتی داده‌اند بروفق میل خودشان که با سابق تومان پنج‌هزار تفاوت دارد. سعدالدوله: وقتی که انجمن منعقد شد برای تعیین مالیه اجزایی داخل شد که این مسائل هر چه مشکل باشد حل می‌شود، یکی از آن وسایل این است هر که صورتی می‌دهد دیگر آن را به جایی نمی‌فرستیم. (در این موقع وکلا را عقیده مختلف شد.) آقا سیدحسن تقی‌زاده: این افزودن تفاوت عمل بر اصل مالیه برای اصلاح کسر جمع است و این در صورتی درست خواهد شد که ما بدانیم تعدیل علمی تا سال آینده یا دو سال دیگر تمام می‌شود، ولی اگر ده سال طول بکشد این نمی‌شود به واسطه ترقیات مملکت ممکن نیست باید راه دیگر پیش گرفت. مؤتمن‌الممالک: ماخذ این سوال همان است که امسال مثل سابق معامله شود بعد ممیزی نمایند من حاضرم هفتاد و پنج محسنات برای ممیزی بشمارم. وثوق‌الدوله: گمان نمی‌کنم ممکن باشد مدت ممیزی را معین کرد و دخالت این مدت ممیزی هم در تصویب تفاوت عمل گویا اشتباهی شده! آقا سیدحسن تقی‌زاده: اینکه گفتیم تعیین مدت ممیزی دخالت دارد به جهت این است که ما می‌خواهیم تا پنج سال به عنوانات سابق رفتار نماییم نمی‌شود باید راه دیگری پیدا نماییم. سعدالدوله: آن روز در باب تعدیل علمی صحبت شد هیچ حرفی نزدم، چون امروز موقع رسید می‌گویم: اولا علاوه کردن تفاوت عمل بر اصل مالیات به طور مطلق ماخذ صحیح نیست؛ چیزی که هست می‌خواهیم آن تفاوت عمل معامله حکام کل داخل خزانه دولت شود،ثانیا این که منتظر ممیزی علمی بشویم آن هم مناط نیست تعدیل علمی که جناب ناصرالملک گفتند ناپلئون ایجاد کرد و پنجاه سال طول کشید. پس باید فکری کرد نه آن تعدیل علمی کامل ممکن است و نه این طور صحیح است و می‌خواهید شروع به تعدیل علمی بکنید یا نکنید به حال امروز ما ثمری ندارد. آقا سیدحسن تقی‌زاده: اصلاح مالیه کلیه از جمع وخرج مخصوص مجلس است و باید به تصویب مجلس باشد، پس لابدا محتاج به رای است و برای سال آتیه، البته باید مقدمات عشر گرفتن را تهیه و تدارک کرد.