اعتباری که شوستر ایجاد کرد

مورگان شوستر در کنار همسرش

ایرانی‌ها از کارنامه و برنامه مورگان شوستر آمریکایی در ایران رضایت داشتند و برخی او را حتی در حد قهرمان ملی تحسین می‌کردند. نوع رفتار کارشناسان و متخصصان ایالات‌متحده در ایران گونه‌ای بود که شبهه رفتار سیاسی به ویژه در مقایسه با همتایان روسی و انگلیسی، نسبت به آنها کمتر بود و به همین دلیل تقاضا برای استخدام آمریکایی‌ها در میان رجال دیده می‌شد. ایرانیان که با دشواری فراوان توانستند بانک استقراضی که بازوی مالی حکومت تزاری روسیه در ایران بود را منحل کنند، نیازمند مستشاران بانکی و پولی بودند و... بخش دوم از نوشته حاضر به قلم آبراهام بیلسون آمریکایی درباره رویدادهای مربوط به این موضوع را می‌خوانید.

ایرانی‌ها طی سال ۱۲۹۸/۱۹۱۹ با ناکامی تلاش کردند که شکایت‌های خود را در کنفرانس صلح مطرح کنند. در همان موقع انگلستان مشغول مذاکراتی با ایران بود که در هشتم اوت همان سال منجر به عقد قرارداد دوجانبه بین دو کشور گردید. تصویب این قرارداد به مسائل فوق پایان بخشید، زیرا این قرارداد حق اعزام مستشار برای کلیه وزارتخانه‌های مهم ایران را به انگلستان واگذار می‌کرد. انگلستان در سال ۱۲۹۹/۱۹۲۰ با اعزام مستشاران، تعهد خود را در قبال قرارداد انجام داد و بدین ترتیب امکان استخدام آمریکایی‌ها منتفی گردید، اما در سال ۱۳۰۰/۱۹۲۱ مخالفت ایران با قرارداد، انگلستان را وادار به عقب‌نشینی کرد و خلأ موجود حداقل تا اندازه‌ای توسط کابینه نیرومند ایران تحت نفوذ رضاخان، وزیر جنگ ایران پر شد. تحول اخیر از نظر آمریکا مثل سایر مسائل بین دو کشور از تلاش‌های ایالات متحده برای کسب امتیازهای نفتی جدا نبود.

حکومت ایران در هفدهم مارس ۱۳۰۰/۱۹۲۱ بانک استقراضی را که بازوی اقتصادی حکومت تزاری روسیه در ایران بود منحل کرد و نام جدید بانک نیروی زمینی ایران را بر آن نهاد. کالدول سفیر آمریکا دو هفته بعد تقاضای رسمی ایران مبنی بر استخدام ده کارشناس کشاورزی از آمریکا را به وزارت خارجه دولت متبوعش مخابره کرد. در تهران روزنامه ایران در سی‌ویکم مارس ۱۳۰۰/۱۹۲۱ طی مقاله‌ای، انگیزه‌های نهفته در این پیشنهاد را چنین روشن ساخت: «ما عقیده داریم اخذ معیارهایی که برای ما تاکنون نتایج سودمندی داشته و ضروری است، برای مثال استخدام آمریکایی‌ها برای مستشاری امور مالی ایران را می‌توان نام برد. اغلب میهن‌پرستان ایران انتظار دیدار مجدد شوستر را دارند. او مستشار محبوب آمریکا بود و استبداد حکومت تزاری روسیه وی را از دست میهن‌پرستان ایران گرفت. فداکاری‌های تاریخی شوستر او را مظهر انسان‌دوستی برای کشور ما ساخت و مردم ایران به همین دلیل مشتاقانه در انتظار بازگشت وی هستند.»

چند روز پس از انتشار این مقاله ایران دو مستشار آمریکایی برای جانشینی مدیر انگلیسی اداره تلگراف که همراه بقیه مستشاران انگلیسی ایران را ترک می‌کرد و مدیر بلژیکی اداره پست که دوره قراردادش به پایان رسیده بود درخواست کرد. در همین موقع دولت ایران از وزارت خارجه آمریکا سوال کرد که آیا شوستر می‌تواند به ایران بازگردد یا نه. دولت ایران شوستر را به‌عنوان رییس بانک ملی جدید خود انتخاب کرده بود و امیدوار بود بتواند در مقابل امتیاز نفت یا امتیازهای دیگر جهت دریافت وام از آمریکا، به آن کشور کمک کند. کالدول این تقاضا را بدون اطلاع از اینکه شوستر در لیست سیاه قرار گرفته به واشنگتن مخابره کرد.

تجدیدنظر در سیاست‌ها

این تقاضاها مثل همیشه با امکان توافق بر سر وام‌های آمریکایی و امتیازهای نفتی ایران درآمیخته بود و به همین دلیل موجب بحث زیادی در وزارت خارجه آمریکا گردید. کمیته امور خاور نزدیک، یادداشت مفصلی به بخش مشاوره تجارت خارجی فرستاد و طی آن سعی کرد که تحلیل کلی از اوضاع ارائه دهد. کمیته امور خاور نزدیک در یادداشت خود با تکذیب اینکه تاکنون دلیل خوبی برای اصلاح و تغییر سیاست «عدم مداخله» وجود نداشت به اصل و ریشه موضوع پرداخت. کمیته مذکور اعتراف کرد که با توجه به مشکلات ایران تقاضای این کشور نمی‌تواند از نظر مستشاران خیلی جدی تلقی گردد. مردم ایران چنان جاهل و فقیر هستند که تعداد معدودی مستشار نمی‌تواند کمک قابل ملاحظه‌ای به آنان ارائه دهد علاوه بر این باید این مساله مشخص شود که امتیازهای موعود حقیقت دارد یا سرابی بیش نیست. تعویض‌های پی‌درپی و گیج‌کننده کابینه‌های ایران دلیل خوبی برای عدم اطمینان دولت آمریکا به اعتبار وعده‌های ایران بود. کمیته امور خاور نزدیک با اشاره به تمام این ملاحظات پیشنهاد کرد وزارت خارجه آمریکا در اتخاذ تصمیم، از روش‌های مورد استفاده ناکس وزیر خارجه آمریکا در ۱۲۸۹/۱۹۱۰ پیروی کند و اجازه دهد ایرانی‌ها خود برای استخدام مستشاران آمریکایی جهت خدمت در کشورشان پیشقدم شوند و با ابتکار خود عمل کنند. اما روش آزاد گذاشتن ایران در تصمیم‌گیری بعدا تغییر یافت. تلگراف کالدول هرچند که در توضیح تقاضای ایران برای استخدام شوستر کاملا واضح بود، اما از طرف کمیته امور خاور نزدیک با استقبال روبه‌رو نشد و در مقابل، کمیته مذکور تاکید کرد که شوستر نباید توسط وزارت خارجه آمریکا از تقاضای ایران مطلع گردد و دلیل این کار را چنین توضیح داد که ظهور شوستر در صحنه ایران، انگلستان را ناراحت خواهد کرد و به این ترتیب مذاکرات نفت به خطر خواهد افتاد.این منطقه ضرورتا صحیح نبود. یادداشت‌ها نشان می‌دهد که انگلستان در سال ۱۲۹۰/۱۹۱۱ در جریان فشار روسیه برای اخراج شوستر، برخلاف میل خود و به منظور موازنه قدرت در اروپا تسلیم شده بود؛ به‌علاوه همان‌طور که بعدا معلوم شد این اقدام در کاهش ارزش مذاکرات نفت ایران هم ضرورتا تاثیری نداشت و بالاخره اینکه انگلستان به علت شکست سیاست کرزن، در ایران اعتبار خود را از دست داده بود. گرچه آمریکا به افول انگلستان در ایران کمک کرده بود ولی کمیته مذکور در یادداشت خود پیشنهاد کرد که این سیاست همان‌گونه که قبل از سال ۱۲۹۸/۱۹۱۹، انجام گرفت با توجه به برتری منافع انگلیس در ایران مورد ارزیابی مجدد قرار گیرد و افزود: «حتی با ندیده گرفتن موضعی که آمریکا در سال ۱۲۹۸/۱۹۱۹ در مقابل قرارداد ایران و انگلیس داشت، باید این حقیقت مورد توجه قرار گیرد که ایران موقعیت مستقل فعلی خود را بیشتر به انگلستان مدیون است و سرنوشت آن کشور بیشتر به انگلستان مربوط می‌شود تا ایالات متحده انگلستان حدود سیصد سال با ایران روابط سیاسی و اقتصادی داشته است و در این کشور دارای منافع و سرمایه‌های فراوانی است که با منافع ما از این لحاظ به هیچ‌وجه قابل مقایسه نیست، ضمن آنکه موقعیت جغرافیایی انگلستان برای حمایت از چنین منافعی مناسب‌تر است. آیا ما قصد داریم با میل خود و با خلع ید از انگلستان، درها را به روی خلأ موجود در ایران باز کنیم؟ علاوه بر آن، ما هنوز برای حمایت از ایران از توان کمی برخوردار هستیم.»گرچه در این مطالب حقایقی نهفته است ولی تفسیر آنها موضوع دیگری است. به‌عنوان مثال می‌توان گفت استخدام شوستر توسط ایران باعث حفظ و ثبات دولت ایران و در نتیجه تثبیت منافع انگلستان و همچنین منافع آمریکا می‌شد. زمان تاکید بر این مساله عجیب می‌نمود، زیرا ایرانی‌ها در موقعیتی بودند که تصور می‌کردند قهرمان ملی آنها برای جلوگیری از هرج و مرجی که همراه با عقب‌نشینی انگلستان شروع شده بود، از راه می‌رسد.

بخش مشاوره تجارت خارجی در پاسخش به یادداشت کمیته امور خاور نزدیک، ضمن مورد بحث قرار دادن بعضی از نظرهای آن اداره، تشریک مساعی با انگلستان را تاکید کرد ولی در مورد ایجاد روابط با ایران و دفاع از شوستر مطالب تازه‌ای عنوان نمود. بخش مشاوره تجارت خارجی ضمن ذکر این نکات که ایران می‌تواند محصولاتی از قبیل شکر، چای، توتون و میوه تولید کند و به پرورش دام بپردازد، اظهار داشت: شاید مردم ایران دارای همان خصوصیاتی باشند که در یادداشت کمیته خاور نزدیک به آن اشاره شد، اما عامل ترقی خواهانه‌ای در این کشور وجود دارد که در آن یادداشت مورد اشاره قرار نگرفته است. شوستر روشن ساخت که مردم ایران بیش از حد تصور از وی حمایت کردند. من معتقدم کارشناسان کشاورزی آمریکا قادرند به موفقیت‌های بزرگی دست پیدا کنند، آنها نمی‌توانند یک شبه تمام مردم را اصلاح کنند ولی می‌توان از آنها انتظار داشت چند برابر حقوق دریافتی خود را، از راه تجارت به دست آورند. آنها نمی‌توانند به‌طور ناگهانی محموله‌های ماشین‌آلات و ابزار کشتی‌های آمریکایی را ارائه نمایند، اما آیا می‌توان گفت انتقال ماشین‌آلات و ابزاری به ارزش پانصد هزار دلار به آنجا، در عرض سه سال غیرمنطقی است؟ «ما امیدواریم که سفارت ایران بتواند شوستر را به نحوی در این مسائل دخالت دهد. او توانسته در مدت هشت ماه، اعتبار کشورش را بیش از کلیه سفرای آمریکا در تهران از بدو برقراری روابط با این کشور، افزایش دهد. او یک نمونه است... و موفقیت‌های آتی او برای مقاصد بزرگ آمریکا به صورت وسیعی مورد بحث قرار خواهد گرفت و اعتباری بالاتر از آنچه معمولا به انگلستان نسبت داده می‌شود برای آمریکا به دست خواهد آورد. روسیه از صحنه خارج است و موقعیت برای پیروزی در سرزمینی که همه معتقدند یک بار در آن باخته‌ایم، ایده‌آل است.