همکاری‌های تاریخی ایران و کره جنوبی در نفت

امضای قرارداد پالایشگاه کره جنوبی،۱۹۷۶

بخش نخست

شرکت ملی نفت ایران را می‌توان با قاطعیت از بزرگ‌ترین شرکت‌های جهان تلقی کرد. این شرکت بزرگ که سابقه تاسیس آن به بیش از نیم قرن برمی‌گردد، در شروع کار خود عموما فعالیت‌های درون مرزی داشت که به تدریج از این مرحله عبور کرد. فعالیت‌های خارج از ایران توسط شرکت ملی نفت در اوایل دهه ۱۳۵۰ رونق گرفت. نوشته حاضر، بخشی از کتاب مهندس قباد فخیمی از مدیران ارشد نفت ایران در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی است که فعالیت‌های ایران و کره‌جنوبی را در حوزه همکاری‌های نفتی توضیح داده است. این همکاری‌ها از اواخر سال ۱۳۵۲ وارد مرحله تازه‌ای شد که تا مدت‌ها ادامه داشت.

شرکت نفت ایران و کره جنوبی

سون کان کیم، رییس شرکت بازرگانی کره‌ای سانگ‌یانگ و رییس اتاق بازرگانی کره‌جنوبی به اتفاق دامادش دکتر لی در تاریخ ۲۰ اسفند ۱۳۵۲ (۱۲ مارس ۱۹۷۴) در تهران با دکتر اقبال ملاقات و دعوت‌نامه دولت کره برای بازدید دکتر اقبال و همراهان از آن کشور را همراه پیشنهاد مشارکت شرکت ملی نفت با شرکت سیمان سانگ یانگ برای ایجاد پالایشگاهی که نفت سنگین ایران را مصرف و سوخت برای کارخانه سیمان تهیه نماید، ارائه نمود.

شرکت سانگ یانگ ابتدا به سبک شرکت‌های بازرگانی ژاپنی، به‌صورت یک شرکت بازرگانی یک نفره قبل از جنگ جهانی دوم تاسیس و در طی سال‌ها به تدریج گسترش یافت و امور بازرگانی در زمینه معاملات سیمان بخش عمده فعالیت آن شرکت شد. به زودی با ساختن کارخانجات متعدد سیمان، مقام اولین تولید و صادرکننده عمده سیمان در کشور کره را کسب نمود و سون کان کیم با بهره‌برداری از توسعه این صنعت، روابط نزدیک و دوستانه با روسای‌جمهوری و مقامات نظامی کشور کره به وجود آورد که موتور توسعه و موجب ترقی آن شرکت گردید. پیشنهاد همکاری با ایران نیز با پشتیبانی دولت کره از طرف شرکت سیمان سانگ یانگ به شرکت ملی نفت ارائه شده بود.

درگذشت سون کان کیم

سون کان کیم پایه‌گذار اصلی شرکت ملی نفت ایران- کره، قبل از شروع شدن طرحی که آغاز نموده بود در فوریه ۱۹۷۵ در سن ۶۲ سالگی درگذشت و پسر جوانش اس. دبلیو. کیم که حدود سی سال داشت و تحصیلکرده آمریکا بود، جانشین او گردید.

در ماه مه سال ۱۹۷۵، دکتراقبال به اتفاق دخترش مریم اقبال، دکترپرویز مینا و مهندس هادی انتخابی به دعوت دولت کره جنوبی از آن کشور بازدید نمود. کشور کره‌جنوبی از نظر مراعات نمودن نظم و اجرای برنامه‌ها به صورت برجسته یک نمونه کامل می‌باشد. می‌شود گفت این دقت و وسواسی که برای اجرای منظم برنامه‌ها مورد توجه می‌باشد یکی از خصوصیات ملت‌های خاور دور است. اما روش‌های نظامی‌گری رژیم و دیکتاتوری نظامی که در آن زمان بر کره حاکم بود، تقلید از کشورهای بلوک شرق (کمونیست‌ها) و رقابت با کشور کره شمالی آن را به مراتب از نظم و ترتیبی که در ژاپن وجود دارد بیشتر کرده است. مهندس انتخابی تعریف می‌کرد که در سفر دکتراقبال برنامه بازدید ایشان به‌طوری به دقت و با شرح جزئیات تنظیم و اجرا شد که در بعضی موارد موجب حیرت و تعجب بود. تمام برنامه پنج روز اقامت دکتراقبال و همراهان از لحظه ورود تا وقت مراجعت از کشور کره در یک برنامه که در وقت ورود در اختیار آنان قرار داده شد برنامه‌ریزی شده بود و با دقت کامل بدون تغییر اجرا گردید. مثلا برنامه معلوم می‌کرد دکتراقبال در چه زمانی (با ذکر ساعت و دقیقه) وارد فرودگاه می‌شود، از گذرنامه و گمرک عبور می‌کند، با اسکورت از فرودگاه حرکت می‌کند، به هتل می‌رسد، شام می‌خورد، استراحت می‌کند، صبحانه می‌خورد، با اسکورت به دیدار پرزیدنت پارک (ژنرال پارک) می‌رود، وارد کاخ آبی می‌شود (مقر رییس‌جمهور)، کاخ را ترک می‌کند، هلیکوپتر حامل ایشان چه زمانی به محل نمایش نظامی می‌رسد، چگونه اجرا می‌شود، غیره و غیره به صورتی عملی شد که دکتراقبال عمیقا تحت تاثیر این نظم و انضباط کره‌ای‌ها قرار گرفت.

قبل از این سفر، دکتر لی که سمت دستیار و رییس دفتر سون کان کیم را برعهده داشت به اتفاق جوانی به نام اس.دبلیو.کیم مرتبا برای پیگیری طرح پیشنهادی همکاری با شرکت ملی نفت از ایران بازدید و همین‌طور بین دفتر اقبال، دکترمینا و مهندس انتخابی در حرکت بودند. ذکر این نکته ضروری است که تشابه نام‌خانوادگی در کشور کره فوق‌العاده است. اصلا می‌شود گفت حدود هشتاد درصد مردم کره به ترتیب با نام‌های خانوادگی کیم، لی، پارک و چانگ شناخته می‌شوند و وجه تمایز آنها با نام اول یا با ذکر مقام انجام می‌گیرد. به هر حال دکتر لی و اس. دبلیو. کیم مدت‌ها در راهروهای اداره مرکزی سرگردان بودند و وقت می‌گذراندند؛ به‌طوری که همه مسوولین انتظامی طبقات و آسانسورها به خوبی آنها را می‌شناختند و مانعشان نمی‌شدند. دکتر لی درجه دکترا در رشته اقتصاد را از آمریکا کسب کرده بود، شخصی بسیار خوش‌برخورد، مودب و مردم‌دار و متخصص روابط عمومی و اس. دبلیو. کیم با قد بسیار کوتاهش مهندس و کارشناس نفتی سانگ یانگ و شخصی بسیار زیرک، باهوش، بااستعداد و پرکار بود. آنها با این خصوصیت‌ها در طی چند ماه آمد و رفت‌های بی‌نتیجه با افراد مختلف آشنا شده و اطلاعات کافی در مورد شرکت ملی نفت به دست آورده و متوجه شده بودند که همکاری با یک شرکت گمنام تولیدکننده سیمان که در امور نفتی تجربه‌ای نداشت، مساله‌ای نبود که توجه مسوولین شرکت ملی نفت را به آسانی جلب کند. بنابراین به امید موفقیت، راه صبر، استقامت و پیگیری را که خصلت طبیعی همه مردم خاور دور می‌باشد با تمام قدرت به کار گرفتند، اما در آن زمان، واحد مطالعات پروژه‌ها شدیدا مشغول پیگیری پروژه‌های مختلف بخصوص طرح‌های پالایشگاه‌های صادراتی و طرح سنگال بود و تقریبا هیچ فرصتی وجود نداشت که بتوان صرف مطالعه پیشنهاد شرکت سانگ یانگ نمود. بالاخره احتمالا به توصیه دکتراقبال بررسی پیشنهاد، مورد توجه مهندس انتخابی قرار گرفت و قرار شد چون واحد عملیات اجرایی هنوز فعال نشده است رسیدگی به این کار به آن واحد که زیر نظر استپانیان بود سپرده شود تا با همکاری بیوک فاخر مطالعات و مذاکرات لازم را انجام دهند. معمول آن بود که در بدو شروع مذاکرات با یک یا دو جلسه، مناسب بودن امکانات و شرایط طرح برای همکاری طرفین تعیین و در صورت علاقه‌مندی به پیگیری طرح، تفاهم‌نامه‌ای برای تعیین تعهدات طرفین و شرایط همکاری مبادله شود. ولی پروژه کره بدون انجام این مرحله وارد مذاکرات وقت‌گیر و طولانی تهیه طرح فنی پروسه پالایشگاه گردید. ابتدا نفت خام سنگین سیروس از فلات قاره جزیره خارک با درجه اپی آی ۱۹ که از تولیدات شرکت مشترک ایران- پان امریکن (ایپاک) بود برای این منظور انتخاب گردید. نفت خام سیروس شباهت زیادی به نفت کوره دارد و صادرات آن بیشتر برای سوخت با یک عملیات تاپینگ خیلی ساده مورد استفاده قرار می‌گرفت. نفت خام سیروس مستقیما احتیاجات سانگ یانگ را تامین می‌کرد، ولی برای همکاری و مشارکت شرکت ملی نفت مناسب نبود. استپانیان امیدوار بود با کاربرد روش‌های جدید تصفیه نفت، از این نفت خام روغن موتور تهیه شود تا اقتصاد طرح را بهتر کند، اما پس از چندین ماه صرف وقت برای بررسی وضع بازار کره، انجام مطالعات توجیه اقتصادی و تهیه طرح مقدماتی پالایشگاه از این نفت خام و انجام محاسبات فنی نتیجه‌ای حاصل نشد و در این مدت استپانیان به سمت معاون مدیرعامل شرکت ایراسنکو منصوب شد و به داکار پایتخت سنگال عزیمت نمود و ادامه کار به امور مطالعات پروژه داده شد تا با همکاری مهندس فاخر تکلیف آن را روشن کند.

مشارکت با شرکت سانگ یانگ

وقتی که پیگیری طرح کره به واحد مطالعات پروژه‌ها عودت داده شده بود، من رییس امور پروژه‌های مشارکت خارج از کشور و مسوول هر دو واحد مطالعات و امور اجرایی شده بودم. خیلی دلم می‌خواست که در زمانی که مسوولیت این امور را دارم یکی از پروژه‌های مورد مذاکره به نتیجه نهایی برسد. دکتر لی را چندین بار قبلا ملاقات نموده بودم، ولی هیچ‌وقت مذاکره‌ای با او به عمل نیامده بود، اما احساسم آن بود که آنها با ادامه مذاکرات بی‌حاصل که چندین ماه به طول انجامیده بود و بارها به تهران آمده و مراجعت نموده بودند تقریبا شرکت ملی نفت را اخلاقا به نوعی همکاری و توجه بیشتر پای‌بند نموده بودند. از پیگیری فوق‌العاده شرکت سانگ یانگ خوشم آمده بود. از اینکه آن شرکت تجربه نفتی نداشت و برخلاف طرح‌های پالایشگاه‌های مدرس و آفریقای‌جنوبی که به اتکای شرکت آموکو و شرکت توتال- ساسول انجام شده بود و در این طرح شرکت ملی نفت می‌توانست رهبری اجرای طرح را برعهده بگیرد، تشویقم کرد تا سعی کنم امکانات اجرای موفقیت‌آمیز این طرح را بررسی جدی کنم. با فاخر صحبت کردم و او ضمن تشریح مطالعات اقتصادی و بازاریابی که در این مورد به عمل آمده بود اطمینان داد که با عوض کردن نفت خام مورد نیاز و به کار بردن نفت خام اردشیر (ابوذر) با درجه اپی آی ۲۸ می‌توان احتیاجات سانگ‌یانگ را تامین کرد و با تولید روغن موتور به صورت فرآورده اصلی و به میزان تجارتی، همراه سایر فرآورده‌ها، پالایشگاهی بنا نمود که طرح از نظر اقتصادی و بهره‌دهی قابل توجیه باشد، اما در کشور کره‌جنوبی شرکت‌های نفتی دیگری به خصوص شرکت آمریکایی گالف که یکی از شرکت‌های معظم بین‌المللی بود به فعالیت شدید رقابت‌آمیز اشتغال داشتند. در هر دو مدل پالایشگاه‌های مدرس و آفریقای جنوبی رمز موفقیت طرح‌ها در آن بود که بازار فروش فرآورده‌ها در هند از طرف دولت و در آفریقای جنوبی از طرف شرکت ساسول تضمین شده بود. بنابراین در مذاکرات مقدماتی برای تعیین استراتژی شرکت ملی نفت به این نتیجه رسیدیم که طرح پالایشگاه در صورتی قابل پیشگیری می‌باشد که دولت کره‌جنوبی بازار انحصاری فروش روغن موتور در کشور کره را حداقل برای مدت ده سال به طرح مشارکت ایران و کره واگذار نماید و تعهد کند قیمت فروش روغن موتور که فرآورده‌ اصلی شرکت بود به صورتی تعیین خواهد شد که حداقل نرخ بازگشت سرمایه معادل پانزده درصد باشد.

در اولین جلسه‌ای که برای ادامه مذاکرات با دکتر لی و اس. دبلیو. کیم در تهران داشتیم، پس از توضیحات مختصر در مورد نحوه مشارکت و اداره پالایشگاه‌های مدرس و آفریقای جنوبی و فروش فرآورده‌ها، مطالب مورد نظر شرکت ملی نفت را به شرح فوق به اطلاع آنها رساندیم. برای آنها روشن کردیم که برای کسب موافقت دولت کره همه نوع همکاری با شرکت سانگ یانگ به عمل خواهیم آورد؛ ولی بدون کسب موفقیت کتبی دولت، موافقت طرح و ادامه مذاکرات امکان‌پذیر نمی‌باشد.