نفت ایران - رازها، امتیازها! - بخش پایانی
ناکامی آمریکایی‌ها در نفت شمال ایران
میلسپو
شرایط سیاسی بی‌ثبات ایران در اوایل سده ۱۳۰۰، مجال پیگیری کاری در سطح ملی به دولت‌هایی که پی‌درپی تغییر می‌کردند را نمی‌داد... در حالی که استاندارد اویل آمریکایی از درخواست امتیاز نفت شمال کناره‌گیری کرده و قوام توانسته بود شرکت دیگر آمریکایی یعنی سینکلر را متقاعد کند با ایران قراردادی امضا کند از نخست‌وزیری برکنار شد... رویای ورود آمریکا به نفت ایران نیز تا ۱۳۰۴ محقق نشد...
حسن یکتا
میلسپو
شرایط سیاسی بی‌ثبات ایران در اوایل سده ۱۳۰۰، مجال پیگیری کاری در سطح ملی به دولت‌هایی که پی‌درپی تغییر می‌کردند را نمی‌داد... در حالی که استاندارد اویل آمریکایی از درخواست امتیاز نفت شمال کناره‌گیری کرده و قوام توانسته بود شرکت دیگر آمریکایی یعنی سینکلر را متقاعد کند با ایران قراردادی امضا کند از نخست‌وزیری برکنار شد... رویای ورود آمریکا به نفت ایران نیز تا ۱۳۰۴ محقق نشد... در پی این مکاتبات، استاندارد اویل اعلام کرد: «از اعزام نماینده برای استقراض و امتیاز نفت شمال منصرف شده است؛ چرا که بعد از مذاکره با بانک مورگان از پیشرفت فروش سهام قرض ده میلیون با اوضاع فعلی... ناامید شده است.» به دنبال اعلام انصراف استاندارد اویل، قوام‌السلطنه به مجلس پیشنهاد کرد که امتیاز نفت شمال را به مدت ۵ سال به شرکت سینکلر اعطا نماید.
براساس این پیشنهاد سینکلر اجازه نداشت، تمام یا بخشی از حقوق خود را به دولت یا اتباع غیر ایرانی و آمریکایی واگذار کند. علاوه بر این، سینکلر متعهد می‌شد، در شش ماه اول هر سال مبلغی را که کمتر از ۱۶ درصد عایدات خالص سال گذشته نباشد، به ایران بپردازد.
سهم ایران از منافع خالص بین حداقل ۱۶درصد تا ۲۵درصد یا ۱۰ درصد ارزش ناخالص نفت استخراج شده پرداخت می‌گردید. سینکلر می‌بایست سهام قرض به مبلغ ده میلیون دلار طلای آمریکا با ۷ درصد بهره سالانه برای ایران تهیه کند. وثیقه این قرض را عایدات سهمی ایران در شرکت نفت جنوب و تجارت دخانیات و تریاک تشکیل می‌داد.
شخص قوام به منظور تصویب پیش‌نویس امتیاز، در مجلس حضور یافت و گفت که شرکت، یک صد هزار سهم به من داده و من هم آن را به مجلس تقدیم می‌کنم، اما تصویب پیشنهاد اعطای امتیاز نفت شمال به شرکت سینکلر آمریکایی تا اسفندماه ۱۳۰۲ به تاخیر افتاد؛ چرا که طرفداران شرکت نفت جنوب و عناصر انگلوفیل درون نظام در جهت تصویب آن کارشکنی می‌کردند. میلسپو - رییس و مستشار دارایی - و مورگان شوستر از مهم‌ترین مخالفین اعطای امتیاز به سینکلر بودند و به انحای مختلف از جمله همدستی با نمایندگان مجلس از طرح پیشنهاد دولت در صحن مجلس جلوگیری می‌کردند.
میلسپو بر انجام تغییراتی در امتیازنامه عنوان داشت و شوستر تاکید می‌کرد در صورت اعطای امتیازنفت شمال به استاندارد، بانک مورگان قرض ده میلیون‌دلاری را در اختیار ایران قرار می‌دهد. با این وجود، مجلس شورای ملی در جلسه ۳۱ خرداد ۱۳۰۲ خود ماده الحاقیه به قانون استقراض را اصلاح و مقرر کرد: «محل پرداخت قرضه ۵ میلیون دلار، عایدات مملکتی خواهد بود، به استثنای عایدات نفت جنوب» با تصویب این لایحه استاندارد اویل که بر وثیقه عایدات نفت جنوب برای دادن قرض به ایران تاکید داشت؛ اعلام کرد که از پرداخت قرض به ایران ناتوان است و از دریافت امتیاز نفت شمال ایران منصرف شده است.
نماینده این شرکت در ملاقاتی با حسین‌علا به تاریخ ۲۵ تیر ۱۳۰۲ اظهار داشت: «بدون وثیقه نفت جنوب، دادن قرض محال است... در شرایط فعلی نیز به دلیل تزلزل وضعیت سیاسی اروپا و احتمال حدوث مناقشه بین انگلیس و فرانسه در مساله روهر و به انجام نرسیدن عقد عهدنامه با عثمانی و بحران در بازار نیویورک انتشار سهام قروض خارجه مخصوصا قرض ایران در این موقع به هیچ‌وجه مساعد نیست.»
به این ترتیب، شرکت استاندارد اویل از صحنه رقابت بر سر امتیاز نفت شمال ایران خارج شد؛ اما به محض فراغت از پرونده امتیاز، با همکاری انگلستان، شرکت نفت ایران و انگلیس و عناصر انگلوفیل درون نظام تلاش گسترده‌ای را برای از صحنه بیرون کردن شرکت سینکلر آغاز کرد. دولت قوام در خرداد ۱۳۰۲ سقوط کرد. با انتصاب سردار سپه به نخست‌وزیری در سطح مسوولان دولت، مذاکرات جدی برای تصویب پیش‌نویس قرارداد اعطای امتیاز نفت شمال به سینکلر آغاز شد.
سرانجام، در ۲۹ شهریور ۱۳۰۲ رضاخان - نخست‌وزیر وقت - و ساپر - نماینده شرکت سینکلر - قرارداد اعطای امتیاز نفت شمال ایران را امضا کردند. در قرارداد امضا شده تغییراتی در پیشنهاد نخستین قوام به مجلس شورا داده شده بود، از جمله اینکه یکی از پنج استان مورد توافق در آینده برای یک شرکت ایرانی در آینده کنار گذاشته شود. میزان تغییرات درباره سود حاصل به ۲۰ تا ۲۸ درصد افزایش یافت. صاحب امتیاز متعهد شد؛ وامی به مبلغ ده میلیون دلار از آمریکا برای ایران تهیه کند و اعطای امتیاز، مشروط به تامین و پرداخت این وام شد. رضاخان در مجلسی که به مناسبت انعقاد قرارداد نفت شمال برگزار شده بود، اظهار داشت: «این، یکی از بزرگ‌ترین لحظات تاریخ ایران است. ما قصد آن داریم که قدرت اقتصادی روسیه و انگلیس را در ایران ملغی سازیم.
این امتیاز که به یک شرکت آمریکایی داده شده است، سرآغاز یک همبستگی قوی‌تر و نزدیک‌تر بین ایران و آمریکا می‌باشد، اما این آرزو هیچ‌گاه تحقق نیافت و شرکت سینکلر هرگز نتوانست عملیات اکتشاف نفت را در شمال ایران آغاز کند.
ارسال نظر