رشد و پیشرفت مستمر

عکس از کتاب میرزا تقی‌خان امیرکبیر تالیف اقبال آشتیانی

آیا امیرکبیر ناگهانی و بدون مقدمه به مقام صدارت و نخست‌وزیری رسید؟ نوشته حاضر معتقد است وی پیش از آنکه به وسیله ناصرالدین شاه به این مقام منصوب شود، درایت و تیزهوشی‌اش را به ویژه در ماموریت‌های خارجی نشان داده بود... همراهان و ملازمان ولیعهد را علاوه بر امیرنظام در این سفر حاجی ملا‌محمود نظام‌العلماء (معلم ولیعهد)، عیسی‌خان (دایی ناصرالدین‌شاه)، طاهرخان قزوینی، میرزا محمد حکیم‌باشی و میرزا علی‌اکبر تبریزی(به عنوان مترجم) برعهده داشتند، اما آنکه بیش‌ از همه در این بحث مورد نظر ما می‌باشد، میرزامحمدتقی‌خان فراهانی وزیر نظام بود که در آن زمان به جانشینی از امیرنظام زنگنه تقریبا همه‌کاره و شخص اول آذربایجان محسوب می‌گشت. محمدتقی‌خان در این سفر بار دیگر با تشریفات دیدارهای رسمی خارجی آشنا شد و بیش ‌از پیش به فن مذاکره با مقامات و سران دول خارجی پی‌برد، هرچند ماموریت ایروان ارزش سیاسی چندانی نداشت، اما تجربه مفیدی برای امیرکبیر به شمار می‌آمد. وی در سفر نخست خود به روسیه توانسته بود با نشان‌دادن توانایی‌ها و لیاقت خود، نظر امیرنظام زنگنه را به خود جلب کند و با انجام خدمت‌های پسندیده در طول سفر، پس از بازگشت در دستگاه وی مشغول به کار گردد. ۹ ‌سال ‌بعد در سال ۱۲۵۳.‌ق مجددا میرزامحمدتقی‌خان توانست با نشان‌دادن لیاقت، کاردانی، شجاعت و ادب خود نظر ناصرالدین‌میرزا ولیعهد را به خود جلب کند؛ تا جایی که از این پس همواره ناصرالدین‌میرزا او را در کنار خود حفظ کرد و سرانجام زمانی که شاه ایران شد وی را به مقام صدارت دولت ایران برگزید.

اشاره به بخش‌هایی از ملاقات هیات ایرانی با تزار روسیه که محمدتقی‌خان فراهانی وزیر نظام نیز در میان آنان بود به نقل از روضه‌‌الصفای ناصری خالی از لطف نخواهد بود:

چون به منزل خاص اعلیحضرت امپراتور اعظم رسیدند، در اتاقی بزرگ که متصل به اتاق خاص امپراتور بود فرود آمدند و بر کرسی‌ها و صندلی‌ها برنشستند.

ناگاه اعلیحضرت امپراتور اعظم دری از درهای منزل خود را برگشاده، حضرت ولیعهد را [ناصرالدین میرزا] ... به اندرون اتاق خاصه خود برد ... و بنیاد ملاطفت و مهربانی کرد و ولیعهد را به خنده و تبسم و سخن و تکلم تکلیف و ترغیب همی فرمود ... دیگر باره درب را گشاده جناب امیرنظام [زنگنه] و حاجی مولامحمود معلم را به درون خواند و از آن پس میرزا محمدتقی وزیر نظام [امیرکبیر] و محمدطاهرخان وکیل را که حامل هدایا بود بخواست و نامه مودت ختامه شاهنشاه ایران - خلدالله ملکه - با رشته‌های مروارید و بافته‌های کشمیری و اسب‌های ترکمانی و عربی را به حضور آوردند و میرزا محمد حکیم‌باشی و میرزا علی‌اکبر تبریزی مترجم نیز درآمدند ... اعلیحضرت امپراتور و سایر امرا همچنان ایستاده بودند و به شاه‌میرخان دیلماج فرمود که از امیرنظام بپرس که هریک از همراهان ولیعهد را معرفی کند. پس حال عالیجناب معلم [حاجی مولا محمود معلم] را پژوهش فرمود. امیرنظام گفت که از عظمای علمای آذربایجان و معلم سرکار نواب شاهزاده ولیعهد است ... پس احوال محمدطاهرخان وکیل را بازپرسید. مترجم عرض کرد که امیرنظام عرض می‌کند که نوکر بزرگ نایب‌السلطنه مغفور بوده، در آن حضرت محرمیت داشته و اکنون حامل هدایا است. جواب فرمود که محرمیت به نایب‌السلطنه منصبی بزرگ است. پس استفسار از حال میرزامحمدتقی فراهانی [امیرکبیر] نمود. امیرنظام عرض کرد که مستوفی نظام بوده و به واسطه خدمت اکنون به وزارت نظام رسیده و در سفر سابق در پترزبورگ به حضور مبارک امپراتور شرف‌یاب شده. امپراتور فرمود که الحمدالله یک‌بار دیگر رفیق خود را دیدیم. بعد از آن به لغت روسی فرمود که احوالت خوب است. وزیرنظام [امیرکبیر] هم به زبان روسی عرض کرد: الحمدالله از التفات امپراتور اعظم ... روز دیگر به اشارت حضرت ولیعهد همراهان رکاب قصد مراجعت نمودند و از روز ورود تا زمان رجوع هشت روز بوده.»

در این شرح سفر، چند نکته جالب‌توجه درخصوص امیرکبیر به چشم می‌خورد: اول‌آن‌که در معرفی وی به تزار روسیه، امیرنظام به لیاقت و کاردانی میرزامحمدتقی‌خان اعتراف نموده و دلیل ترقی وی از مقام مستوفی به وزارت نظام را همین خدمات و لیاقت امیرکبیر ذکر می‌کند. نکته ‌دوم ‌اینکه امیرکبیر در پاسخ به احوالپرسی امپراتور روسیه که به زبان روسی از او احوالپرسی کرده، به روسی جواب می‌دهد. این امر، دلیل بر هوش و ذکاوت امیر در آموزش و یادگیری زبان روسی - با وجود تمام مسوولیت‌هایش - می‌باشد.

هرچند در سفر به ایروان و ملاقات با تزار روسیه در محل «اوچ کلیسا» - که یک هفته بیشتر به طول نینجامید - ماموریت سیاسی خاصی به هیات ایرانی محول نشده بود، با این ‌وجود در این ملاقات موضوعاتی نظیر قضیه هرات، مهاجران و اتباع ایرانی در روسیه و روس‌های مقیم ایران مورد بحث و گفت‌وگو قرار گرفت و همگی این مسائل باعث شد بیش ‌از پیش بر تجربیات و دانسته‌های میرزاتقی‌خان وزیر نظام درخصوص نحوه برخورد و مذاکره با خارجیان افزوده شود.در ادامه پیشرفت‌ها و ترقیات میرزاتقی‌خان باید گفت: پس از مرگ امیرنظام زنگنه، وی مسوولیت تام نظام آذربایجان را به دست آورد. از همه مهمتر اینکه امیر در هنگامی که وزارت نظام آذربایجان را به دست آورده بود، به پشتوانه سفرهای خود به تفلیس، مسکو، پترزبورگ و ایروان اقدام به مهمترین سفر خارجی خود به ارزروم نمود؛ بااین‌تفاوت‌که این سفر وی بسیار طولانی‌تر، مهمتر و حساس‌تر از ماموریت‌های پیشین بود.