کتاب کالای عجیبی است که نقش آن در رشد و توسعه فن و دانش و از آن مسیر بر پیشرفت‌ اقتصادی غیرقابل انکار است. این کالا که امروزه به آسانی در اختیار همه شهروندان جهانی قرار دارد، روزگاری به سختی چاپ و منتشر می‌شد. داستان و ماجرای تاریخی کتاب را که توسط انتشارات یونسکو در اواخر دهه ۱۹۶۰ منتشر شده است، می‌خوانید. بدون شک نخستین مرحله از تحولات کتاب دوره‌ای است که در آن لوله‌هایی از برگ‌های پاپیروس چسبیده به هم (Volumen) برای گنجانیدن یک مبحث کامل به کار می‌رفته است و به شکل قابل استفاده‌ای آنچنان که زندگی فرهنگی و ادبی آن روز آتن و پس از آن رم دوره کلاسیک ایجاب می‌کرده، در می‌آید، یعنی همان دوره کلاسیک با کارگاه‌های مخصوص نسخه‌برداران آن عهد که در واقع به منزله موسسات نشر کتاب و کتابفروشی‌ها با حق دریافت نسخه‌ای از هر کتاب برای کتابخانه‌های بزرگ بودند.

باید دانست که در آن زمان منظور فقط تهیه نسخه‌های محدودی برای خوانندگان ثروتمند و اهل ادب که در مصاحبت و مجالس مشوقی عالی‌مقام به سر می‌بردند و چندی بعد نیز برای دانشگاهیان و با روحانیون بوده است.در دایره مدینه‌های قدیم قرائت در ملاءعام یکی از رایج‌ترین راه‌های انتشار بوده است. اسناد مختصر معمولا بر روی لوحه‌های مومی نوشته می‌شد و برای نوشته‌های عادی و معمولی از قرن سوم پیش از میلاد از پوست آهو که دسترسی به آن بیشتر و دارای مقاومت زیادتری نسبت به پاپیروس بود و ارزان‌تر هم فراهم می‌گردید، استفاده می‌کردند.

محققا ارزانی قیمت و مقاومت زیاد پوست آهو یکی از عوامل تحول بعدی به شمار می‌آید. بدین معنی که پوست آهو را به صورت ورقه‌هایی در آورده و بعد آنها را به شکل دفترچه‌ای به هم می‌دوختند تا به‌صورت یک مجموعه (Codex) درآید؛ بدین ترتیب، تنظیم نوشته‌ها به‌صورت صفحه‌های متصل به یکدیگر مبنای پیدایش کتاب به شکل امروزی می‌باشد.

گنجانیدن مطالب به این نحو در صفحات متوالی به مراتب بهتر از قراردادن آنها در یک لوله پاپیروس بود، زیرا استناد و تحقیق علمی به این طریق سهل‌تر انجام می‌گرفت و بهترین شکل ممکن برای جمع‌آوری اسناد قضایی لغت مجموعه قوانین یعنی Code از همین کلمه Codex گرفته شده است) و متون مقدس مذهبی و مطالب علمی بود. این شکل تازه برای تمدنی که کمتر به شعر و ادب پرداخته و توجه آن بیشتر معطوف به امنیت سیاسی و علم ادیان و حفظ دانش و معلومات اعصار گذشته بود متناسب‌تر می‌نمود. از قرن چهارم میلادی به بعد در مدتی بیش از هزار سال اینگونه نوشته‌های خطی که بر صفحه‌های پوست آهو به‌صورت برگ‌هایی به هم دوخته شده بود در دست اهل کلیسا تنها وسیله تامین ارتباط و انتشار فکر و عقیده نه‌تنها در سراسر دنیای مسیحی بلکه در جهان عرب و یهود نیز به شمار می‌رفت.

اهمیت حیاتی کتاب در قرون وسطی چنان بود که در آن عهد حرفه‌ای پرارزش‌تر از نسخه‌برداری یا تذهیب نوشتجات خطی وجود نداشت. حمل کتاب‌ها از صومعه‌ای به صومعه‌ای یا از شهری به شهر دیگر گاه در فواصل بسیار بعید با دقت بسیار انجام می‌گرفت.چون به علت ارزش هنری زیاد کتاب‌های نفیس بسیاری از آن عهد از میان نرفته و باقی مانده‌اند، امروزه از آثار قرون وسطی بیشتر همان نوشته‌های زیبای تذهیب شده را به خاطر می‌آوریم و حال آنکه در همان زمان نوشته‌های کم‌بهاتری هم که برای استفاده روزمره مخصوصا به شکل جزوه‌های ساده به کار می‌رفته وجود داشته است. با ایجاد دانشگاه‌ها متون کلاسیک جهت استفاده دانشجویان تهیه گردید. چنانکه به‌طور نسبی تهیه کتاب برای یک شاگرد مدرسه قرن سیزدهم هزینه‌ای بیش از آنچه امروزه یک شاگرد مدرسه قرن بیستم تحمل می‌کند در بر نداشت.با وجود همه دقت و فراستی که در این زمینه به کار رفته بود باید گفت امکانات تهیه نسخه‌های خطی از حدود معینی تجاوز نمی‌کرد. از همان ابتدای قرن چهاردهم استفاده از کتاب‌هایی که تا آن زمان در انحصار اهل کلیسا بود برای قشرهای تازه‌ای از اجتماع نیز میسر گردید. این خوانندگان جدید اعم از اشرافی یا بورژوا، تاجر یا قانونگذار، دیگر چندان پایبند به کار بردن کلمات لاتین در امور روزمره نبودند.

مسلما به کتاب‌های فنی علاقه بسیار نشان می‌دادند، در عین حال به خواندن کتاب‌های سرگرم‌کننده و آثار تخیلی که به‌صورت جالبی در قالب رمان (مشتق از زبان لاتین) نوشته شده بود راغب بودند، به این ترتیب رمان به وجود آمد و استقبال شدید مردم از این نوع آثار تحول جدید و قاطع کتاب یعنی حضور صنعت چاپ را تسریع نمود.

از کتاب چاپی تا کتاب «پرفروش»

چاپ اثرات بسیار سریع و درخشانی داشت، ولی باید گفت که پیدایش این صنعت در زمانی به وقوع پیوست که در حقیقت موقع آن فرا رسیده بود، و این امر خود می‌رساند که هر ابداع فنی وقتی تحقق می‌یابد که جوابگوی یک ضرورت اجتماعی باشد. کاغذ که وجود آن را برای پیشرفت و توسعه امر چاپ به منزله وجود حتمی و ضروری لاستیک و خرده‌سنگ برای توسعه روزافزون صنعت اتومبیل‌سازی و ایجاد راه‌ها بود، هزاران سال پیش از آنکه در اروپای قرن دوازدهم شناخته گردد در چین معمول و متداول بود. لیکن متنفذین آن عصر به علت ظرافت و نازکی آن، آن‌طور که باید و شاید از آن استقبال ننمودند؛ در حالی که صنعت چاپ با حروف متحرک در مدتی خیلی کوتاه یعنی در فاصله دو تا سه سال همان راه هزار ساله را پیمود، علت آن عوض شدن زبان بود و اوضاع و احوال ایجاب می‌کرد که صنعت چاپ کشف، اختراع یا از کشور دیگری وارد گردد.